là cái hố chung ghê gớm hồi 93, bây giờ đều xây đá hoa, đá vân cả, vì đây
vốn có hài cốt của Louis XVI và Marie Antoinette. Ở Vincennes, một cái
tháp được xây lên trên mồ Quận Công Enghien, nhắc lại rằng Quận Công bị
giết ngay trong tháng Napoléon làm lễ đăng quang. Giáo Hoàng Pie VII đã
cử hành lễ đăng quang gần với ngày Công Tước Enghien chết, thì bây giờ
lặng lẽ cầu phúc về sự sụp đổ cũng như trước kia ông đã ban phúc cho bước
đi lên. Ở Schoenbrunn có một em nhỏ bốn tuổi, mong manh như một cái
bóng, ai gọi em là vua La Mã thì cũng như là phiến loạn. Ấy, cuộc đời cứ
như thế, tất cả các vị vua chúa các nơi đều trở lại ngôi cũ, còn người làm bá
chủ Châu Âu thì nay đã ở trong tù. Chế độ cũ bây giờ trở thành chế độ mới,
trên khắp mặt đất chỗ tối đã thành sáng và chỗ sáng đã thành tối. Tất cả đều
chỉ vì, một buổi chiều mùa hè nọ, một chú chăn cừu đã nói ở trong rừng với
một người Phổ: “Đi lối này chứ đừng đi lối kia!"
Cái năm 1815 ấy quả như một đầu xuân ảm đạm. Những thực tế dơ bẩn,
độc địa của một chế độ già nua bỗng khoác lên mình một chiếc áo mới. Lừa
dối khoác áo Cách Mạng 1879. Quân quyền thiêng liêng đeo một cái mặt nạ
là bản hiến chương. Những cái bịa đặt cũng vỗ ngực ta đây là hợp hiến. Bao
nhiêu thành kiến, mê tín, mưu toan đều tâm tâm niệm niệm cái khoản 14 và
phủ lên mình lớp sơn của chủ nghĩa tự do. Thật chẳng khác gì khác loài rắn
thay da.
Napoléon đã làm cho con người lớn lên nhưng đồng thời cũng bé nhỏ lại.
Lý tưởng, ở vào cái thời vật chất huy hoàng làm chúa tể ấy, được tặng cái tên
lạ lùng là hệ ý thức. Con người anh hùng đó đã dại dột chế nhạo tương lai.
Nhưng nhân dân khắp nơi, dù có phải làm bia đỡ đạn, cũng cứ say mê con
người cầm súng ấy và thâm tâm hằng mong đợi. Ông ấy đang ở đâu? Đang
làm gì? Một người qua đường nói với một thương binh đã từng tham gia các
trận Marengo và Waterloo: “Napoléon chết rồi”. Người lính ấy liền cãi lại:
“Người mà chết à! Anh biết Người rồi chứ!” Trong trí tưởng tượng của quần
chúng, con người bị quật đổ ấy đã trở thành bất tử. Sau Waterloo cảnh trời
Châu Âu như tối sầm lại. Napoléon biến đi, để lại rất lâu một khoảng trống
mênh mông. Bọn vua chúa nhảy vào chỗ trống ấy. Các chế độ già cỗi của
bọn Châu Âu lợi dụng cơ hội vực nhau đứng dậy. Một liên minh thần thánh
được hình thành. “Liên Minh Hẩu” thì đúng hơn. Cánh đồng Waterloo tai ác
