Tước; những người Cộng Hòa phục sinh dưới danh hiệu Descamisados khiến
cho những bà quả phụ hưởng quyền thừa kế đâm ra lo sợ; chủ nghĩa quân
quyền coi sự tiến hóa là hỗn loạn và ngăn trở nó; những nguyên lý của Cách
Mạng 89 bị gián đoạn đột ngột trong cơn bão táp; Châu Âu hô “Họ!” với tư
tưởng Pháp đang chạy vòng quanh quả đất; bên cạnh đại tướng tổng tư lệnh
người Pháp, Hoàng Thân Carignan, sau này là Charles Albert, đầu quân
trong đạo thập tự viễn chinh của vua chúa chống nhân dân các nước, dưới
danh nghĩa là một lính pháo thủ tình nguyện, ngù vai bằng len đỏ; lính của
Hoàng Đế lại ra trận sau tám năm nghỉ ngơi, nhưng bây giờ già cả, buồn bực,
chiến đấu dưới cờ hiệu trắng; cờ tam tài thì bây giờ chỉ có một dúm nhỏ
người Pháp anh dũng nhất ở nước ngoài, cũng như cờ trắng ở Coblentz ba
mươi năm trước; tu sĩ chen lẫn trong binh lính ta; tư tưởng tự do và tân tiến
bị lưỡi lê khuất phục; nguyên tắc bị đạn đại bác vùi dập; nước Pháp dùng vũ
khí hủy hoại những gì nó đã xây dựng bằng tư tưởng. Ngoài ra còn có sự
mua chuộc những tướng lĩnh phía thù, sự do dự của binh lính, những thành
phố bị vây hãm bằng tiền ức bạc triệu. Không có những hiểm họa chiến
trường nhưng cũng có những vụ bùng nổ, như trong hầm mỏ; ít đổ máu, ít
vinh dự, nhục nhã cho vài người và không vinh quang cho ai cả. Đó, cái trận
chiến tranh do các vua chúa cháu chắt của Louis XIV gây nên và các tướng
lĩnh mà Napoléon đào tạo tiến hành. Buồn làm sao! Nó không khiến cho
người ta nghĩ đến những cuộc chiến lớn hay những sự kiện chính trị lớn.
Cũng có đôi chiến tích quan trọng. Chẳng hạn việc hạ Trocadéro là một
chiến công xuất sắc. Nhưng chung quy, chúng tôi lặp lại, những loa, còng
của cuộc chiến tranh này nghe như có tiếng rạn. Toàn cuộc có cái gì đáng
ngờ, nước Pháp nuốt có phần nghẹn ngào cuộc chiến thắng giả này và lịch sử
cũng đồng tình vậy. Hình như một số chỉ huy Tây Ban Nha có nhiệm vụ
kháng chiến đã chịu thua một cách quá dễ dàng, cho nên khái niệm mua bán
cứ phảng phất trong danh từ chiến thắng. Hình như người ta đã mua được
hơn là đánh được các tướng lĩnh bên thù. Giờ khải hoàn mà người lính chiến
thắng lại cảm thấy bị nhục. Đúng là một cuộc chiến tranh làm bé mình đi,
một cuộc chiến tranh mà trong những nếp của quân kỳ, người ta đọc thấy
chữ “Ngân Hàng Pháp Quốc".
Nhiều cựu binh năm 1808, mà thân xác suýt bị vùi trong cảnh sụp đổ dữ
