Salpêtrière
và cửa ô Bicêtre mà người ta nhìn thấy ẩn hiện cái hàng rào.
Nghĩa là giữa cái điên dại của phụ nữ và cái điên dại của đàn ông.
Phóng tầm mắt nhìn ra xa nhất cũng chỉ thấy những lò sát sinh, bức tường
thành và vài ba mặt tiền nhà máy hiếm hoi, giống như những trại lính hay
những tu viện. Đâu cũng thấy những túp lều gỗ ván, những đống vôi gạch đổ
nát, những bức tường cổ, đen như những tấm vải liệm người, những bức
tường mới trắng như những bức lụa phủ mặt. Khắp nơi những hàng cây song
hành, những ngôi nhà thẳng tắp kẻ chỉ, lạnh lẽo và những góc vuông buồn bã
thê thảm. Không có một cái mô cái gò nào, không có một nét kiến trúc tài tử
nào, không có một nếp gợn nào. Cả một khối lạnh lẽo như băng giá đều đặn,
xấu đến kinh khủng. Không có gì làm cho trái tim ta đau thắt lại như cái cân
đối. Bởi vì cân đối là chán ngán và chán ngán là gốc rễ của tang tóc. Tuyệt
vọng biểu lộ bằng cái ngáp dài. Người ta có thể tưởng tượng một cái gì ghê
rợn hơn cõi địa ngục làm người ta chịu đau khổ, ấy là cái địa ngục làm cho
người ta buồn chán. Nếu cái địa ngục ấy có thật thì đoạn đường này của đại
lộ Nhà Thương có thể là con đường dẫn đến đó.
Khi đêm bắt đầu xuống, khi ánh ngày bắt đầu đi, nhất là về mùa đông khi
gió lạnh hoàng hôn làm rung những lá hung đỏ cuối cùng của những cây du,
khi bóng tối dày đặc, không có một ánh sao hay là khi mặt trăng và gió chọc
thủng những đám mây, thì cái đại lộ này bỗng trở nên kinh khủng. Những
đường nét thẳng đâm sâu vào đêm tối và mất hút đi những khúc đường của
vô tận. Người qua đường không thể không nghĩ tới những cảnh treo cổ quen
thuộc của vùng này. Cái vắng vẻ của một nơi đã xảy ra bao nhiêu tội ác, thật
có một cái gì ghê rợn. Trong cái bóng tối đen này, người ta cảm thấy có
những cạm bẫy, tất cả những hình dáng mơ hồ của bóng tối đều đáng nghi
đáng sợ và những khoảng vuông trống rỗng ở giữa những bóng cây có vẻ là
những huyệt chôn người. Ban ngày thì xấu xí, chiều lại thê thảm, đến đêm
quả ghê rợn.
Mùa nực, lúc sẩm tối người ta thấy ở một vài chỗ những bà già ngồi dưới
gốc cây du hay trên những tấm ghế dài mốc meo vì dầm mưa. Những bà già
ấy đôi khi cũng ngửa tay xin tiền. Những cái khu phố có vẻ xưa chứ không
cổ ấy bây giờ mỗi ngày một thay đổi. Ngay hồi bấy giờ ai muốn biết cái khu
phố ấy thì phải đến mau. Mỗi ngày một nét của cái khu phố cũ nát ấy mất đi.
