thành công, ôi, bần tiện biết bao! Than ôi! Bất cứ ở đâu cũng là hư danh và
hèn nhát. Tất cả đều phục tùng. Thắng lợi, cả ngữ pháp nữa. «Si volet usus»
(Nếu muốn thì dùng) như Horace nói. Tóm lại tôi khinh rẻ loài người. Ta có
đi xuống từng phần không? Các anh muốn tôi kính phục các dân tộc ư? Kính
phục dân tộc nào, theo ý các anh? Dân Athénien, những dân Paris thuở
trước, đã giết Phocion như Coligny của ta và nịnh nọt những bạo chúa đến
mức Anacéphore bảo: Mùi nước đái của Pisistrate thu hút loài ong. Con
người vĩ đại nhất của Hy Lạp trong thời gian 50 năm là nhà ngữ pháp học, bé
nhỏ đến mức phải lấy chì đụp vào đế giầy để khỏi bị gió cuốn đi. Trên quảng
trường rộng nhất của Corinthe, có một pho tượng do Silanion tạc, mà Pline
đã xếp loại. Đó là tượng Épisthate. Épisthate đã làm gì? Épisthate đã đặt ra
cái món võ ngáng chân. Thế là tóm tắt cả Hy Lạp và vinh quang. Sang các
dân tộc khác. Phục nước Anh chăng? Phục nước Pháp chăng? Phục nước
Pháp, tại sao? Tại Paris chăng? Tôi vừa nói ý kiến của tôi về Athénien. Phục
Anh chăng? Vì Luân Đôn ư? Tôi ghét Carthaginois. Vả lại Luân Đôn là thủ
đô của xa hoa, cũng là thủ đô của bần cùng. Chỉ trước cửa nhà thờ Charing
Cross, mỗi năm có một trăm người chết đói. Albion như thế đấy. Tôi thêm
nữa cho đủ, tôi đã trông thấy một cô gái Anh múa với một vành hoa hồng và
đôi kính xanh. Thế là một cái mặt lợn cho nước Anh. Không phục John Bull,
có phục người anh em Jonathan không? Tôi không ưa lắm người anh em chủ
nô ấy. Cắt cái khẩu hiệu Time is money (thì giờ là tiền bạc) thì nước Anh
còn gì? Cắt cái khẩu hiệu Cotton is king (bông vải là vua) thì nước Mỹ còn
gì? Nước Đức là máu trắng, nước Ý là mật đắng. Ca ngợi nước Nga chăng?
Voltaire phục nước Nga, Voltaire phục cả Trung Quốc. Tôi đồng ý là nước
Nga có những cái đẹp của nó, chẳng hạn cái chế độ độc đoán mạnh của nó.
Nhưng tôi thương hại những kẻ độc đoán. Họ có một sức khỏe mong manh.
Alexis mất đầu, Pierre bị đâm chết, Paul phải thắt cổ, một Paul khác bị xéo
chết dưới đế giầy, mấy Ivans bị cắt tiết, một lô Nicolas và Basiles bị đầu độc.
Rõ ràng là cung điện của Nga Hoàng xấu xa bẩn thỉu quá. Tất cả các dân tộc
văn minh chỉ bày ra trước mắt các nhà tư tưởng các chi tiết: Chiến tranh.
Chiến tranh văn minh đã sử dụng triệt để và tổng hợp tất cả các loại cướp
bóc, từ lối cướp đường của dân Trabucaires trong những hẻm núi Jaxa đến
cách ăn cắp của người Da Đỏ Comanches trong cái hẻm Khả Nghi. Các anh
