Tuy mỗi vụ bạo động đều nhằm vào chế độ “đánh Tây, giết Tây” thậm
chí, tuyên bố đánh đuổi người Pháp về nước để giành độc lập như vụ án
ông Đạo Tưởng, nhưng các cuộc bạo động ấy, không hề được coi là những
cuộc “khỏi nghĩa”. Nó cũng không mang tính chất như các cuộc khởi nghĩa
chống Pháp hồi cuối thế kỷ 19. Những nhân vật chánh trong các vụ bạo
động, đều xuất thân từ giai cấp bình dân, trình độ văn hoá kém, có chút ít
gia sản hoặc không, không được sĩ phu lãnh đạo hay ủng hộ. Những người
Pháp lạc quan đánh giá các vụ bạo động ấy rất thấp, thậm chí họ gọi những
cuộc bạo động ấy là “điên, say máu ngà” của những dân tộc bán khai vào
mùa nóng nực. Chúng ta phải nhận rằng hầu hết những người bạo động đều
thuộc lớp thấp kém trong xã hội. Họ muốn vươn lên, nhưng xã hội bất công
cứ dìm họ xuống tận cùng nấc thang xã hội. Tức nước vỡ bờ. Những bất
công xã hội dồn dập, những áp bức bóc lột khiến họ thêm căm thù chế độ
thực dân…
Hồi còn ở quê nhà, chúng tôi có dịp lên xuống núi Sam, Châu Đốc, Tân
Châu nhiều lần. Những dân đó, chúng tôi hoặc đi đám giỗ, đám cưới, hoặc
những ngày vía bà Chúa Xứ núi Sam “Thánh Mẫu Nương Nương” (một
dạng của nữ thần Si-va bên Ấn Độ) Trong những buổi tiệc tùng thức khuya
ấy, tôi được hầu chuyện cùng các vị cao niên ở địa phương. Bên chén rượu
hoặc chung trà, các cụ vuốt chòm râu bạc, hứng thú kể chuyện ngày xưa.
Có người mơ màng như ngậm ngùi, thương cảm cho số phận của nhân vật
chánh.
Ngoài những chuyện thời sự như “kháng chiến chống Pháp ở Nam Kỳ”,
“Nhựt đảo chánh 9-3-1945” tôi thường được nghe họ nhắc đến một vụ bạo
động có tính cách địa phương: Đó là vụ án “Ông Đạo Tưởng”, mà người ở
đây kính cẩn gọi ông ta bằng “Thầy”.
Bài viết này được chuẩn bị từ lâu, khi tôi còn ở trong trại tỵ nạn Mã Lai
(1984). Lúc ấy, dân tỵ nạn thật sướng: Hàng ngày ăn cơm cao uỷ, rồi chờ
tin tức… đi định cư. Thì giờ nhàn rỗi, tôi lân la thăm những người lớn tuổi
để học thêm chuyện đời. Rất may, tôi có quen hai người quê ở Tân Châu và
