Các sách báo ấy làm biến đổi tính tình và tư tưởng của Phan lần nữa. Ông
có một quyết định: Từ quan.
Năm 1904, Phan Chu Trinh về quê, tìm gặp các người cùng chí hướng.
Phan Diện, Tiểu la Nguyễn Thành, Lê Bá Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Trần
Quý Cáp… trở nên bạn cùng chí hướng. Phan và nhóm này xướng ra thuyết
“tân học” và hô hào một công cuộc “duy tân rộng lớn”. Từ đó Phan Chu
Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp trở thành bộ ba kiệt kiệt của
phong trào Duy Tân. Một chuyến Nam du: Trường Dục Thanh, công ty
nước mắm Liên Thành ra đời. Khi đi ngang qua Bình Định gặp lúc có khoa
thi, ba ông cải trang, giả làm sĩ tử. Hai bài “Danh Sơn Lương Ngọc Phứt”
của Huỳnh và Trần cùng với bài thơ “Chí Thành Thông Thánh” của Phan
thật sự là những trái pháo nổ lớn trong giới sĩ phu bấy giờ. Phan Chu Trinh
hô hào:
“Dân đang làm nô lệ dưới ách cường quyền, Kẻ sĩ chẳng nên ngủ say
trong giấc mộng văn chương bát cổ” (Vạn dân nô lệ cường quyền hạ, Bát
cổ văn chương tuý mộng trung)
Phan Chu Trinh ở lại Phan Thiết hơn một tháng để trị bịnh. Các thân hào
nhân sĩ địa phương như Nguyễn Quý Anh, Nguyễn Trọng Lợi, Hồ Tá
Bang… đều hưởng ứng lời kêu gọi của ông. Cũng tại đây, Phan Chu Trinh
mở lớp giảng về “Tư tưởng cách mạng” của Khang, Lương… tại đình Phú
Tài, được các nho sĩ và đồng bào tham dự đông đảo. Trong chuyến đi đó,
khi tới Cam Ranh, cả ba giả làm lái buôn, xuống thăm Hạm đội Nga đang
ẩn trú tại đây, để mục kích kỹ thuật, khoa học Tây phương. Tuy nhiên vì bất
đồng ngôn ngữ, nên không được kết quả gì. Trở về quê nhà, Phan Chu
Trinh lại sửa soạn một cuộc hành trình dài. Ông ra Bắc, gặp Hoàng Hoa
Thám, các sĩ phu Bắc Hà bàn việc nâng cao dân trí, mở trường, lập hội
buôn. Ông qua Hồng kông, Nhựt bản, gặp cụ Phan Bội Châu bàn việc nước.
Tuy quan điểm hai vị không hợp, nhưng vẫn cộng tác chặt chẽ với nhau để
mưu đồ giải phóng dân tộc. Như người gieo hột giống Duy Tân, Phan Chu
Trinh đi tới đâu được mọi người hưởng ứng tới đó.
