Nhà văn Phạm Quỳnh vào Nam Kỳ, du lịch một tháng. Ông ngồi tàu
chạy trên sông Cửu Long quan sát hai bên bờ sông: “Thường trông hai bên
bờ, có những nhà ngói, nền cao, cửa kiểng, cửa chớp, hàng rào sắt chạy dài,
thềm xây ngay trên mặt nước, ngoài đặt cái cầu nhỏ, dẫn ra nhà thuỷ tạ con.
Lại thấy vài ba cái thuyền máy (ca-nô) để chung quanh. Hỏi ra thời là nhà
của thầy Cai tổng, cụ điền chủ này, hay ông Hội đồng nọ… toàn là những
mặt phú hào trong xứ. Coi những cơ ngơi đó thì đủ biệt các bậc chủ nhân
giàu có là dường nào. Có nơi xây trên bờ sông, dài mấy trăm thước, trông
những nhà, những vườn, những lầu những gác nhấp nhô như những thành
nhỏ… mà toàn là dinh cơ của một người”.
Ngày nay, đi ghe dưới sông ở Tam Bình, Vọng Liêm, hay sông Long Hồ,
người ta cũng còn thấy những nhà mát kiểu xưa, cất kiểu lương đình, thuỷ
tạ của các đại điền chủ như nhắc nhở thời vàng son thuở trước. Nhận xét về
cho Sa Đéc năm 1918, Phạm Quỳnh viết:
Trong các phố ta (khu bản xứ) thì thường trông thấy những nếp nhà nho
nhỏ xinh xinh, có thềm mà không có lầu, nửa Tây nửa ta, tịch mịch, êm
đềm, coi có cái vẻ phong phú tắm: Chắc là nhà của quan phủ, huyện của
thầy cai tổng, hay của cụ điền chủ hay ông hội đồng nào”.
