sách vở che khuất mất những người xung quanh. Có một ông già thuộc giáo
phái nào đó nói một câu rất đúng: “Bất cứ điều giáo huấn nào cũng đều ở
con người mà ra.” Điều mà thực tế cuộc sống dạy cho anh thì đau khổ hơn
những điều học được trong sách. Cách dạy của thiên hạ thường thô bạo,
nhưng điều anh học được bằng cách ấy sẽ mãi mãi in sâu trong tâm khảm.
Anh nói những điều đã quen thuộc với tôi, rằng trước hết cần phải thức
tỉnh trí tuệ của nông dân. Nhưng trong những lời quen thuộc ấy tôi nắm
được ý nghĩa sâu sắc hơn, và dường như là mới mẻ đối với tôi.
– Sinh viên ở chỗ anh hay ba hoa về tình thương yêu nhân dân, tôi có
nói với họ về việc này như sau: Không thể yêu nhân dân được đâu. “Yêu
nhân dân” chỉ là lời nói suông…
Nụ cười của anh thấp thoáng sau bộ râu, anh nhìn tôi với vẻ tò mò rồi bắt
đầu đi bước một trong phòng và nói tiếp, giọng chắc nịch, oai nghiêm:
– Yêu có nghĩa là tán thành, khoan dung, không dám nhận xét, dễ tha
thứ. Cái đó chỉ cần thiết với đàn bà thôi. Còn đối với nhân dân, có thể nào
không nhận thấy sự dốt nát của họ, tán thành những ý nghĩ sai lầm của họ,
khoan dung đối với bất cứ sự đê tiện nào của họ, tha thứ tính tàn bạo của
họ? Có thể như thế không?
– Không.
– Đấy! Ở chỗ anh tất cả mọi người đều đọc và hát “những bài phổ thơ
của Nekrassov
”. Này, anh biết không, chỉ dựa vào Nekrassov thì không
thể làm nên trò trống gì đâu. cần phải khuyên bảo những bần nông: “Người
anh em ạ, tuy bản chất anh là người tốt nhưng anh sống tồi tàn và không
biết làm gì để cho cuộc sống của anh trở nên dễ chịu hơn, tốt đẹp hơn. Con
thú rừng có lẽ còn biết chăm sóc mình một cách khôn ngoan hơn anh, con
thú rừng còn biết bảo vệ mình giỏi hơn anh. Thế mà các anh, những bần
nông, đã sản sinh ra tất cả. Phái quý tộc, giới tu hành, các nhà bác học, vua
chúa, tất cả đều là những bần nông ưước đây. Anh có thấy không? Đã hiểu
chưa? Vậy thì anh hãy học cách sống để người ta khỏi làm nhục anh…”
Anh đi xuống bếp, bảo bà đầu bếp đặt ấm samovar.
