vứt bỏ thứ cần vứt bỏ! Chẳng hay ông Naphta có biết ông ta đang chối bỏ
điều gì không, khi ông ta xúc phạm đôi tai trong trắng của tuổi trẻ bằng cách
nhét Chúa và quỷ vào chung một rọ và nhân danh sự thống nhất rùng rợn
này mà loại trừ nguyên tắc đạo đức! Có thể bảo rằng ông ta khước từ mọi
giá trị - tất cả các giá trị của cuộc sống, thật là ghê tởm. Tốt lắm, vậy là
không có cả cái thiện lẫn cái ác, chỉ có một vũ trụ hỗn loạn vô đạo đức!
Cũng chẳng có cá nhân nào trong sự đề cao đáng phê phán của ông ta, mà
chỉ có một tập thể đồng đều toa rập với nhau, hàm chứa trong mình sự diệt
vong huyền bí! Cá nhân...
Hay thật, ông Settembrini bỗng dưng lại phát hiện ra mình là một cá
nhân! Nhưng để làm một cá nhân thì người ta phải phân biệt được sự khác
nhau giữa ý thức đạo đức và cảm giác hạnh phúc, điều mà rõ ràng ông thành
viên hội kín và tín đồ của thuyết nhất nguyên này không biết tới. Ở đâu do
ngu dốt mà cuộc sống được coi là mục đích tự thân, ở đâu những mục tiêu
tinh thần cao cả không được đếm xỉa tới, ở đó thống trị đạo đức bầy đàn và
giống loài, thứ đạo lý của loài động vật có xương sống đi bằng hai chân,
nhưng đó không phải là chủ nghĩa cá nhân - vì chủ nghĩa cá nhân chỉ tồn tại
duy nhất trong lĩnh vực tôn giáo và thần học, trong cái mà ông kia gọi là “vũ
trụ hỗn loạn vô đạo đức”. Còn thứ đạo đức của ông Settembrini, nó là cái gì
và muốn gì đây! Nó dính liền với cuộc sống, tức là vô tích sự, chẳng chút
anh hùng và tầm thường đến mức thảm hại. Mục tiêu của thứ đạo đức ấy là
để giúp người ta sống lâu và hạnh phúc, giàu có và khỏe mạnh, chấm hết.
Ông Settembrini coi triết lý hủ lậu về lao động và trí tuệ ấy là đạo đức! Về
phần Naphta, ông ta tự cho phép mình lặp lại rằng, những điều đó chỉ thể
hiện sự dễ dãi đến sa đọa của cuộc sống tiểu thị dân.
Settembrini kêu gọi đối thủ tự kiềm chế, nhưng chính bản thân ông ta xúc
động đến lạc hẳn giọng đi. Ông ta thấy thái độ của ông Naphta là không thể
chấp nhận được, có Chúa mới hiểu tại sao ông kia cứ thường xuyên nói về
“cuộc sống tiểu thị dân” bằng giọng khinh bỉ và đầy trịch thượng như thế,
làm như phía đối lập với nó cao quý lắm - mà ai cũng biết đối lập với cuộc
sống là cái gì rồi!
