Settembrini tôn thờ thi sĩ cổ La Mã này hơn cả Homer, còn Naphta đã hơn
một lần ra mặt khinh bỉ ông ta và cả nghệ thuật thơ phú Latinh nói chung -
và ông “linh mục” chộp ngay lấy cơ hội này để bày tỏ quan điểm của mình
một cách cay độc nhất. Đại thi hào Dante, ông ta bảo, đã quá hào phóng khi
sử dụng thời gian của mình vào việc ca tụng tác giả mấy vần thơ con cóc kia
và dành cho ông ta một vai trò cao cả nhường ấy trong trường ca của mình,
dù rằng ông Lodovico có vẻ muốn gán ghép cho vai trò này ý nghĩa Tam
Điểm. Thử hỏi y mang lại được cái gì, những vần thơ bợ đỡ và liếm gót nhà
Julius
, thứ văn chương phố chợ, nghệ thuật hùng biện sáo rỗng không có
lấy một đốm sáng tạo của một linh hồn hạng hai - đấy là nếu y có một linh
hồn - và nói chung y chẳng phải thi sĩ gì ráo mà chỉ là một thằng cha người
Pháp đội tóc giả Augustus
Ông Settembrini không hề nghi ngờ rằng người vừa phát biểu rất biết
cách dung hòa sự khinh miệt nền văn minh cổ La Mã với địa vị giảng viên
tiếng Latinh của mình. Tuy nhiên ông ta cảm thấy cần lưu ý ông giáo sư
trung học về mâu thuẫn trầm trọng mà ông ta mắc phải khi đưa ra những
đánh giá kiểu ấy về giai đoạn lịch sử ưa thích của ông ta, thời đại chẳng
những không hề khinh thị Virgil mà còn ngây thơ đề cao vai trò của thi hào
này bằng cách biến ông ta thành một thuật sĩ hùng mạnh và thông thái.
Ông Settembrini chỉ uổng công viện dẫn sự ngây ngô của thời đại hoang
sơ ấy, Naphta đập lại, nó là người chiến thắng, vì nó chứng tỏ sức mạnh
sáng tạo của mình ngay khi bóng đêm ma quỷ còn ngự trị. Phải biết rằng
những người sáng lập nhà thờ còn non trẻ thời ấy đã không mệt mỏi cảnh
báo mọi người chớ để tai nghe những lời dối trá của các triết gia và thi sĩ,
đặc biệt nên dè chừng tài hùng biện ghê gớm của Virgil; và ngày nay, khi
một thời đại lại sắp sửa xuống mồ, khi bình minh vô sản đang rạng lên ở
chân trời, thì đây chính là thời điểm thuận lợi nhất để bày tỏ đồng tình với
họ! Vậy cho nên, để trả lời tất cả những lời buộc tội kia, xin ông Lodovico
cứ tin tưởng rằng người nói đây hành cái nghề mọn ngoài đời - được ông có
lòng tốt nhắc tới - với tinh thần reservatio mentalis
phải không vương chút mỉa mai khi khép mình vào hệ thống giáo dục theo
