trường phái cổ điển mà sự tồn tại của nó một người lạc quan cũng chỉ có thể
ước chừng trong khoảng vài chục năm nữa mà thôi.
“Nhưng các người đã đổ mồ hôi miệt mài học hỏi những thi sĩ và triết gia
cổ đại ấy”, ông Settembrini phẫn nộ kêu lên, “các người đã ra sức chiếm hữu
di sản tinh thần quý báu của họ, đã dỡ gạch ngói từ những công trình kiến
trúc cổ để xây lên nhà cầu nguyện của các người. Bởi các người cảm nhận
được rằng, nếu chỉ bằng sức lực từ linh hồn vô sản của mình, các người
chẳng thể cho ra đời một hình thức nghệ thuật nào, và hy vọng bằng cách ấy
các người có thể hủy diệt văn hóa cổ đại bằng chính sức mạnh của nó. Sự
thể là như thế, và lịch sử sẽ còn lặp lại! Buổi bình minh ấu trĩ của các người
sẽ còn phải mài đũng quần trên ghế nhà trường với những gì mà các người
buông lời miệt thị; bởi không có học vấn các người sẽ chẳng đứng vững
được trước nhân loại, và trên đời này chỉ có một nền học vấn mà thôi: đó là
cái mà các người gọi là tiểu tư sản, nhưng trên thực tế đó là nhân văn!”
Nguyên tắc giáo dục theo chủ nghĩa nhân văn mà là chuyện vài chục năm
nữa thôi? Chỉ vì lịch sự mà ông Settembrini không lăn ra cười một cách vô
tư và châm biếm. Một châu Âu biết bảo tồn giá trị vĩnh cửu của mình sẽ
thừa khả năng vượt qua mọi ngày tận thế trong mơ của một số người nào đó
để bình tâm trở về với trật tự ngày thường theo tư tưởng cổ điển.
Có vẻ như ông Settembrini không được học đến nơi đến chốn về trật tự
ngày thường, Naphta cay độc. Chính trong trật tự ngày thường lại nổi bật lên
câu hỏi mà ông văn sĩ rất thích bận tâm: đó là, liệu cái huyền thoại Địa
Trung Hải-cổ điển-nhân đạo của ông ta có phải là một vấn đề của nhân loại
và do đó có mang tính nhân văn-vĩnh cửu không, hay nó chỉ là sản phẩm
tinh thần và là món phụ tùng của một thời đại, thời đại tiểu tư sản-tự do, và
sẽ chết đi cùng với thời đại ấy. Lịch sử sẽ quyết định điều này, chỉ xin ông
Settembrini chớ có yên trí rằng quyết định ấy sẽ đi theo chiều hướng tinh
thần La Mã bảo thủ của ông ta.
Ông Naphta bé nhỏ tỏ ra đặc biệt tráo trở khi gọi ông Settembrini, một tín
đồ công khai và trung thành của tiến bộ, là bảo thủ. Tất cả đều cảm thấy bất
mãn, nhưng tất nhiên căm tức nhất vẫn là đương sự, ông ta thẳng tay vân vê
bộ ria cong vút và cố công moi óc tìm lời đập lại cho xứng đáng, trong lúc
