Leo Naphta khi ông ta bảo vệ bản chất cách mạng nguyên thủy và triệt để
của nhà thờ chống lại ông Settembrini, người chỉ nhìn thấy trong thế lực lịch
sử này kẻ bảo hộ cho tăm tối, trì trệ và bảo thủ, trong khi ông ta chủ trương
dồn hết sức lực để tạo ra một bước ngoặt, một sự đổi mới dẫn tới một cuộc
đời và tương lai tươi sáng hơn cho nhân loại, một kỷ nguyên vinh quang của
sự phục sinh nền học vấn cổ điển dựa trên các nguyên tắc khai sáng, khoa
học và tiến bộ, niềm tin vững chắc ấy được ông người Ý bày tỏ bằng những
lời lẽ hết sức truyền cảm đi đôi với những cử chỉ hùng hồn nhất. Bấy giờ
ông Naphta lạnh lùng và sắc sảo phản biện ngay - và ông ta biết cách phản
biện một cách xuất sắc, gần như không thể bác bỏ - rằng nhà thờ, như là hiện
thân của tư tưởng tôn giáo khắc kỷ, về bản chất cách xa một trời một vực
với vai trò người bảo trợ và đỡ đầu cho cái trật tự thế giới muốn được duy
trì, tức là tổ chức việc đời, là pháp chế nhà nước thế gian; hơn thế nữa ngay
từ đầu nhà thờ đã ghi lên lá cờ của mình mục tiêu cách mạng là lật đổ tận
gốc rễ tất cả những thứ đó, lật đổ không trừ một cái gì, những điều mà đám
người nhu nhược, hèn nhát, bảo thủ và tiểu thị dân tưởng là rất đáng giữ gìn
và ra sức khư khư bám lấy: đó là nhà nước và gia đình, là nghệ thuật và
khoa học thường thức - tóm lại là những điều luôn luôn hoặc có ý thức, hoặc
vô ý thức chống lại tư tưởng tôn giáo, chống lại nhà thờ là thế lực từ lúc ra
đời đã không mệt mỏi theo đuổi mục tiêu giải thể tất cả các luật lệ do con
người đặt ra để tổ chức lại xã hội theo một mô hình lý tưởng không tư hữu là
nước Chúa.
Sau đó ông Settembrini giành lời, và lạy trời, ông ta không thua ai về
khoa nói! Nhập nhằng đánh lộn giữa nguyên tắc cách mạng bạo động và sự
nổi loạn của tất cả những bản năng thấp kém, ông ta bảo, thật đáng lên án.
Lòng ưa chuộng đổi mới của nhà thờ trải qua bao nhiêu thế kỷ chỉ thể hiện
ra bằng hành động thanh trừng, đàn áp của tòa án giáo hội, dùng dàn hỏa
thiêu để bóp nghẹt những tư tưởng phục vụ cuộc sống; ngày nay nhà thờ lại
cử mật phái viên của mình đi tuyên truyền về cải tổ, và đặt ra mục tiêu là
thay thế tự do, học thức và dân chủ bằng một nền độc tài của đám tiện dân
dốt nát và man rợ. Cha chả, thật là một học thuyết mâu thuẫn đến kinh dị,
một mâu thuẫn về học thuật...
