Đối thủ của ông ta cũng đầy rẫy những mâu thuẫn học thuật tương tự,
Naphta đập lại. Tự xưng là dân chủ, nhưng ông này thở ra cái giọng chẳng
coi các quyền bình đẳng dân tộc vào đâu, và lộ rõ bộ mặt kiêu căng đáng
ghét của tầng lớp ăn trên ngồi trốc khi dám gọi những người vô sản quốc tế
đại diện cho chế độ chuyên chính mới là đám tiện dân. Nhưng đáng lẽ là
người dân chủ ông ta phải có một thái độ khách quan với nhà thờ mới phải,
vì nhà thờ có thể tự hào công nhận là thế lực cao quý nhất trong lịch sử nhân
loại - theo ý nghĩa tối cao của từ này, ý nghĩa tinh thần. Bởi tinh thần khắc
kỷ - nếu ông ta được phép rườm lời - với cái nghĩa chối bỏ và hủy diệt trần
gian, bản thân nó đã là một điều cao quý, là tinh hoa của nguyên tắc quý
phái; tinh thần ấy không bao giờ có thể trở thành bình dân, và nói chung
trong lịch sử tồn tại của mình nhà thờ chưa bao giờ được đông đảo dân
chúng ưa chuộng. Chỉ cần bỏ công tìm hiểu lại một chút văn học lịch sử thời
Trung cổ là ông Settembrini có thể nhớ ra ngay sự chống đối đầy ác ý của
dân chúng - theo cái nghĩa rộng rãi nhất của từ này - đối với nhà thờ, ví dụ
như vài hình tượng tu sĩ được hư cấu trong các sáng tác dân gian, những
nhân vật này đã theo đuôi Luther
đánh đổi chủ nghĩa khắc kỷ lấy rượu,
đàn bà và thú xướng ca. Tất cả những hành động anh hùng, những chiến
công lừng lẫy, kể cả văn học cung đình đều không nhiều thì ít chống lại tư
tưởng tôn giáo và đẳng cấp. Bởi tất cả những cái ấy là chuyện ‘đời’, là
chuyện của lũ tiện dân, không thể đem so với đạo, với sự cao quý tinh thần
của nhà thờ.
Ông Settembrini cảm ơn đối thủ đã giúp mình củng cố trí nhớ. Có điều
theo ý ông ta nhân vật tu sĩ Ilsan
trong Vườn hồng sinh động và hấp dẫn
hơn sự cao quý tinh thần đã nằm dưới mồ còn được lôi ra ca tụng ở đây rất
nhiều lần. Và mặc dù ông ta, Settembrini, không phải là kẻ hâm mộ nhà cải
cách tôn giáo người Đức được nhắc tới ở trên, nhưng nếu cần ông ta sẽ
không tiếc thân mình bảo vệ tất cả những gì mang tính cá nhân và dân chủ
trong học thuyết của Luther để chống lại tham vọng bá chủ của giới tu sĩ và
quý tộc hòng chèn ép nhân cách con người.
“Á à!” Naphta nhảy dựng lên. Người ta muốn gán cho nhà thờ tội thiếu
dân chủ, không coi trọng nhân cách con người? Thế quan điểm nhân đạo
