“Thật tình”, ông ta phẫn nộ kêu lên, “chỉ còn thiếu nước ấy nữa thôi! Ôi,
khốn khổ, thật là khốn khổ!” Và ông ta không ngần ngại gọi cô bé Elly là
một kẻ lừa đảo tinh vi.
Đệ tử của ông không tán thành mà cũng chẳng phản đối. Chàng nhún vai
bảo rằng, có vẻ như người ta không thể giải thích được rõ ràng và đầy đủ thế
nào là hiện thực, thế thì về lừa đảo cũng vậy. Có thể giữa chúng không có
một đường ranh giới rõ ràng. Có thể tồn tại những đoạn chuyển tiếp giữa hai
cái ấy, những mức độ hiện thực nhất định trong lòng thế giới tự nhiên không
thành kiến và không thiên vị, nó lẩn tránh một quyết định đối với chàng có
vẻ như quá nặng về đạo đức. Không biết ông Settembrini nghĩ thế nào về
khái niệm “ảo thuật”, một sự pha trộn giữa mơ mộng và hiện thực, đối với
thiên nhiên có lẽ ít xa lạ hơn là trong những suy nghĩ hủ bại thường ngày
của chúng ta. Bí mật của cuộc sống là cái thùng không đáy, theo đúng nghĩa
đen của từ này, và có gì là lạ, nếu đôi khi phép lạ trỗi lên từ đấy - và chàng
còn diễn giải một thôi một hồi nữa, theo lối tư duy dài dòng đầy cảm tính và
thiếu logic của mình.
Ông Settembrini lên lớp cho chàng một bài đến nơi đến chốn, kết quả là
tạm thời thức tỉnh được lương tâm chàng, khiến chàng gần như phải đưa ra
lời hứa không bao giờ tham gia vào những trò bỉ ổi như thế nữa. “Ông kỹ
sư”, ông ta nghiêm khắc bảo, “ông phải tôn trọng cái phần người trong ông!
Ông hãy tin tưởng vào những tư duy trong sáng và nhân bản, và tránh xa
những trò nhồi sọ đáng ghê tởm, vũng bùn nhầy nhụa của tư tưởng mờ ám
kia! Phép lạ? Bí mật của cuộc sống? Caro mio
đảm bị suy đồi, mất khả năng quyết định và phân biệt giữa lừa đảo và hiện
thực, ở đó sự sống cũng chấm dứt, không còn phán quyết, không còn giá trị,
không còn sáng tạo. Và quá trình hoại tử do sự hồ nghi đạo đức bắt đầu sự
phân hủy đáng sợ của nó!” Con người là tiêu chuẩn của vạn vật, ông ta còn
nói. Con người có quyền tùy theo nhận thức mà cân nhắc giữa cái thiện và
cái ác, sự thật và dối trá, quyền ấy không thể mua bán đổi chác, và hãy liệu
hồn kẻ nào dám làm lung lay niềm tin của con người vào cái quyền đầy sáng
tạo ấy của mình! Bấy giờ đối với y bị đeo một thớt cối xay vào cổ rồi dìm
xuống giếng sâu còn hơn.
