Khó mà tìm được một tên gọi cho chủ đề bài diễn thuyết ngẫu hứng của
ông ta mà đối tượng của nó, Hans Castorp, vừa theo dõi vừa gật gù phụ họa
một cách dè dặt. Nói đúng ra nó không có một chủ đề nhất định, mà được
khai triển tự do theo dòng tư tưởng, đụng chạm chỗ này chỗ kia, nhưng chủ
yếu bàn về hiện tượng hai mặt của đời sống tinh thần, bản chất biến đổi
không lường và sự vô dụng hiếu thắng của những khái niệm đao to búa lớn
người ta rút ra từ đó; với cách diễn đạt nản lòng người ông ta muốn làm sáng
tỏ bộ áo muôn sắc cầu vồng của sự hiện hữu trên mặt đất.
Tựu trung lại người ta có thể hiểu ông ta muốn phân tích vấn đề tự do,
nhưng theo cái nghĩa tiêu cực, vô tổ chức. Trong đó ông ta nói về chủ nghĩa
lãng mạn ở châu Âu hồi đầu thế kỷ mười chín và tính chất nước đôi rất mê
hoặc của nó, vì sao đứng trước nó các khái niệm phản động và cách mạng
không thể tồn tại nổi nếu không có những liên kết mới ở một mức độ cao
hơn. Bởi đương nhiên người ta đã làm một chuyện hết sức nực cười khi quả
quyết rằng cách mạng chỉ liên quan tới tiến bộ và phong trào khai sáng với
những thắng lợi vẻ vang. Chủ nghĩa lãng mạn châu Âu trước hết là một
phong trào tự do: chống chủ nghĩa kinh điển, chống giáo điều, đặc biệt chĩa
mũi nhọn vào hệ tư tưởng Pháp đề cao lý trí, và chế giễu gọi những kẻ bảo
vệ trường phái này là những cái đầu tóc giả rắc phấn.
Và Naphta say sưa bàn về các cuộc chiến tranh giành tự do, về nhiệt huyết
của Fichte
, về cuộc nổi dậy tưng bừng rộn vang tiếng hát của cả dân tộc
chống lại ách độc tài - mà hiện thân của nền độc tài này, hê hê, đáng tiếc lại
chính là tự do, là những tư tưởng cách mạng. Thế có buồn cười không:
người ta cất cao giọng hát và vung tay đập tan gông cùm của nền độc tài
cách mạng, để phục vụ lợi ích của chế độ phong kiến phản động, và cho
rằng mình làm tất cả những cái đó vì tự do.
Người nghe trẻ tuổi của ông ta hẳn sẽ thấy ở đó sự khác biệt, thậm chí trái
ngược giữa tự do trong đối ngoại và đối nội - và đồng thời đứng trước một
vấn đề khó xử, đó là câu hỏi: gông cùm nô lệ nào phù hợp nhất, hê hê, ít phù
hợp nhất với danh dự quốc gia.
Nói đúng ra tự do có lẽ là một khái niệm lãng mạn hơn là khai sáng, vì
cũng như chủ nghĩa lãng mạn, nó mang trong mình sự đan xen không thể
