cuộc thảo luận hết sức sống động đến nỗi mà báo chí và dư luận quần
chúng nhảy vào cuộc. Phi châu thôi không còn là một chủ đề ngoài lề dành
cho các sĩ quan hăng hái và những nhà phiêu lưu hâm hấp nữa. Nó tràn
ngập đường phố và các cột báo, đốt lên những niềm say mê tệ hại trong các
phòng khách và trong các nhà chứa, sòng bạc. Một làn sóng theo chủ nghĩa
thực dân trồi ra khỏi sự vô thức tập thể của nước Pháp, tạo thành hình trong
tiềm thức và lan tràn hết thảy vào cuộc tranh luận chính trị và trí thức.
Trong những quán cà phê và trên những cột báo, người ta không còn bàn gì
khác ngoài việc nói về Congo, về Dahomey, về Fouta-Djalon, về Soudan
hay còn về Madagacar. Người ta tổ chức các buổi tuần hành, người ta ký
đơn kiến nghị. Người ta đòi một quân đội thuộc địa, một tiền tệ thuộc địa,
những huy hiệu thuộc địa, những đạo luật, những phong tục tập quán,
những khuynh hướng thuộc địa.
Ông đã chẳng hy vọng những ngần ấy! Đó như thể những giấc mơ của
ông bước ra khỏi đầu ông, để thấm vào toàn bộ quốc gia.
Người ta liên kết tên ông với tên của Dupuis, của Brazza, của Faidherbe
hay còn cả với Gallieni. Người ta công nhận ông như là một trong những
nhà thám hiểm lớn của thời đại mình, điều ấy không phải đã khiến ông
mếch lòng. Chỉ có điều ông thường xuyên nói điều này - kỷ nguyên của
những nhà thám hiểm đã qua rồi. Hiện tại, phải xây dựng: những thể chế là
chắc chắn, nhưng trên hết là hệ thống đường sá, nhà cửa, các ngành công
nghiệp, đường xe lửa. Và những chuyện đó hả, không phải việc của chính
phủ đâu mà là công việc của những người như ông đây, tự do trước mọi
khuynh hướng phục tùng, có trí tưởng tượng và nhiều tham vọng. Và để
thực hiện điều đó, không cần phải phức tạp hóa cuộc sống nhàn rỗi của các
chức sắc văn phòng và các ông nghị sĩ làm gì. Không cần một bộ luật mà
một sắc lệnh hẳn đã thừa thãi lắm rồi.
Ai đã tạo ra châu Mỹ? Những nhà tiên phong, đương nhiên rồi, chứ
không phải những kẻ cạo giấy ở Washington đâu!
Thế rồi bộ luật đã được hy vọng biết bao nhiêu cuối cùng đã bị sa lầy và
mất hút trong những đầm lầy của các cuộc tranh luận và các bước tiến
