Tôi cho rằng mỗi người trong chúng ta sẽ nhớ về Ẩn theo cách khác
nhau. Đọc những bài cáo phó và lời tán dương do các đồng nghiệp cũ viết,
tôi đặc biệt bị cuốn hút bởi ba bài viết vượt ra ngoài chuẩn mực của thể loại
tiểu sử. Viết trên tờ Independent, Bruce Palling nhận xét rằng “Trong khỉ rất
phức tạp để xác định tác động của tình báo lên kết quả của một cuộc chiến
tranh kéo dài, thì Phạm Xuân Ẩn vẫn xứng đáng được coi là một trong
những điệp viên vĩ đại nhất của thế kỷ 20”. (4) Palling đề cập đến vai trò
trọng yếu của Ẩn trong hai sự kiện bước ngoặt của cuộc chiến - Ấp Bắc
1963 và Tết Mậu Thân 1968.
Trên tờ Boston Globe, David Greenway, người thường mua các loại
chim biết hót từ Bangkok cho Ẩn, đặt câu hỏi: “Phải chăng tình bạn của Ẩn
tất cả đều là dối trá và phản bội? Có quá nhiều sự đối trá và phản trắc, quá
nhiều lòng trung thành xung khắc trong cuộc phiêu lưu bất hạnh của chúng
ta tại Việt Nam tới múc bất kỳ ý niệm nào về việc chúng ta đã sai đều đã trở
nên phai nhòa”.(5)
Và trên tờ Time , cựu trưởng văn phòng Stanley Cloud viết, “Tôi từng
cảm thấy mình biết ông ấy rất rõ, nhưng tôi đã nhầm”. Cloud coi Ẩn là một
người theo chủ nghĩa dân tộc với lòng yêu nước lớn hơn bất cứ ý thức hệ
nào. “Thời chiến tranh, có một đồng nghiệp đã nói với tôi, 'Tôi nghĩ rằng
Phạm Xuân Ẩn là một ví dụ hoàn hảo về con người tốt nhất trong xã hội
Việt Nam’. Lúc ấy tôi cũng cảm thấy vậy. Bây giờ vẫn thế”.(6)
Tôi khá chắc chắn rằng các bạn của Ẩn đều nhìn nhận ông như cách
của Jolynne D'Ornano: “Tôi vô cùng ngưỡng mộ việc anh đã sống nhiều
cuộc sống khác nhau một cách thành công như thế, và tôi tin điều đó, rất
chân thành”, bà viết trong một lá thư gửi vào lúc cuối đời của Ẩn. “Bên
cạnh gia đình, anh có hai sự thủy chung - với đất nước của anh và với nước
Mỹ cùng những người Mỹ mà anh kết bạn. Tôi không thể thấy bất cứ điều
gì mâu thuẫn trong những điều anh làm. Anh có thể yêu một quốc gia khác
vì những giả trị mà nó đại diện và chống lại các chính sách của quốc gia đó,
đặc biệt là khi các chính sách ấy đang tàn phá đất nước và nhân dân của
anh. Bản tính của anh không cho phép khoanh tay ngồi nhìn, không làm gì
cả và để cho tự nhiên cùng những sự kiện của nó cứ thế xảy ra. Vai trò mà
