diễn liên miên, hết cuộc này đến cuộc khác, hết nơi này đến nơi khác, kết
cuộc đâu cũng vào đó chỉ có người Nam ta đổ máu là nhiều. Cái khát vọng
tự do, bình đẳng, bác ái mà ông Mạnh Đức Tư Cưu (Montesquieu), ông Lư
Thoa (Rousseau) khởi xướng chẳng nhỏ được giọt nào trên đất Annam. Đó
là sự thật và muốn những khát vọng ấy như mưa rào xuống đất Annam,
cách làm của Nguyễn Ái Quốc không sai, mà cách của ông không phải là
không đúng. Trong tranh luận, Nguyễn Ái Quốc đã chỉ mối quan hệ khắng
khít giữa phong trào cách mạng của nhân dân châu Á với phong trào cách
mạng của giai cấp công nhân và nhân dân lao động phương Tây.
Phan Châu Trinh nói:
- Với lớp trẻ các anh, tôi có thể bị xem là hủ nho thủ cựu. Thú thật, tôi đọc
chữ Pháp bập bẹ, nên không am tường hết sách vở ở cái đất văn minh này,
nhưng tôi không đồng tình với cái thuyết thâu nhân tâm của anh Phan và
cũng không thích cái phương pháp "ngọa ngoại chiêu hiền, đãi thời đột nội"
(1) của anh Quốc.
Mọi người ngồi yên, độc lập suy nghĩ.
Thấy buổi tranh luận đã tới hồi căng thẳng, Phan Châu Trinh chủ động hóa
giải:
- Cởi mở hết tấc lòng để hiểu nhau thêm và biết đâu qua sự tranh luận thẳng
thắn như vầy trong chúng ta ai đó nghĩ ra điều hay, nhất là lớp trẻ. Từ ngày
đặt chân đến xứ người, tôi đã tự ví mình như con ngựa đã hết nước tế. Các
bạn cứ nghĩ về tôi như tôi đã nghĩ là tôi mừng.
Phan Châu Trinh lấy tay vê vê mấy sợi râu trên mép, nói tiếp:
- Năm ngoái, cụ Minh Viên được thả tự do. Tàu đưa đến cửa Hàn (Đà
Nẵng), nhìn thấy núi Ngũ Hành, cụ Minh Viên ứng tác bài thơ thất ngôn bát
cú Đường luật, Phan mỗ mới nhận được và thích bốn câu cuối, xin đọc cho
anh em nghe cho vui:
Não nhân khổ hải phù trầm tế,
Trì ngã hà sơn cẩm tú niên.
Thập tải tương tư kim nhứt kiến,
Nghĩ phao trần lự học tham thiền.(2)
Chú thích:
