Trinh cầm chặt tay từng người như muốn nói rất tin tưởng ở họ. Bào huynh
của Nguyễn Qúi Anh là Nguyễn Trọng Lội rất hào hứng và nhiệt tình khi
được đón tiếp ba chàng trai đất Quảng. Trương Gia Mô, Hồ Tá Bang cũng
vui mừng không kém. Sau khi qua lại chuyện thi phú, Phan Châu Trinh mở
đầu chuyện “tân thư”.
Qua một hồi trò chuyện, không chỉ mỗi mình Phan Châu Trinh mà còn cả
Huỳnh Thúc Kháng lẫn Trần Qúy Cáp đều ngỡ ngàng, không ngờ các thân
sĩ Bình Thuận đọc nhiều tân thư và cũng có nhiều suy nghĩ tâm huyết đến
như vậy.
Nguyễn Trọng Lội nói:
- Thưa qúy thầy. Qúy thầy là những tiến sĩ, phó bảng đã nghĩ và muốn như
vậy quả là hồng phúc cho tổ tiên, đất nước. Nói về yêu nước quả thật dân
Nam ta rất yêu nước, nhưng cách nghĩ của qúy thầy mới chính là kế sách
lâu dài, không chỉ giữ nước mà còn phát triển đất nước. Nhưng chúng ta
không xuống địa ngục thì ai xuống địa ngục đây. Do vậy, để chứng minh tư
tưởng duy tân của chúng ta là đúng, trước mắt, trong khả năng hiện có,
chúng con ở đây sẽ mở hội buôn và mở trường dạy học. Nếu ngày xưa,
Khổng tử dạy: "Tự hành thúc tu dĩ thượng, ngô vị thường vô hối yên"(4),
thì ngày nay, chúng ta phải mới hơn, nghĩa là không cần lễ vật gì, hễ ai
muốn học, ta cho học, thậm chỉ rủ rê họ tới học.
Phan Châu Trinh nhìn hai người bạn với nụ cười hé mở ra chiều sung
sướng lắm. Trần Qúy Cáp cũng có tâm trạng như thế, bởi thời gian làm
thầy, ông không phí công dạy dỗ. Ông nói:
- Các anh nói được vậy là các anh đã hiểu ý của cụ quan trước tác và cũng
là ý của chúng tôi. Anh Lội nhắc đến Khổng tử, thì tôi cũng nói thêm rằng:
"Trung nhân dĩ thượng, khả dĩ ngữ thượng dã. Trung nhân dĩ dã, bất khả dĩ
ngữ thượng dã" (5). Vì hiểu được đạo lý ấy mà chúng tôi hô hào mở hội
buôn, hội làm ruộng, làm vườn. Dân ta thường nói, trăm nghe không bằng
một thấy. Chúng ta phải làm cho bà con thấy cái ích lợi thiết thực khi họ
cùng chung tay lại để làm ăn. Mạnh dạn buôn bán cạnh tranh với người
nước ngoài, chứ không nên làm trâu làm mọi cho ai. Quan trước tác nhà ta
có bài Tỉnh hồn quốc ca rất hay, rất thiết thực; đại loại có những câu, như:
