PHAN CHÂU TRINH - Trang 44

thực tế của thời thế mà lập luận để làm người hướng đạo cho dân, chẳng
qua vì chủ nghĩa phục thù cực đoan mà cổ súy dân trong nước đó thôi.
Phan Bội Châu ngồi trầm ngâm lắng nghe. Phan Châu Trinh nói tiếp:
- Tính tôi ưa nói thẳng, dù luôn biết nói thẳng thì mắc lòng. Tôi không ngại
đường xa, kể cả cái chết để qua gặp anh là muốn góp với anh những lời lẽ
chân tình những mong hai ta hiểu nhau mà cùng hợp tác với nhau cứu dân
cứu nước.
Phan Bội Châu nói khẽ:
- Xin anh nói tiếp.
Phan Châu Trinh rót thêm trà vào ly hai người, rồi nhấc ly lên uống một
hớp, thong thả nói:
- Tất cả những tác phẩm của anh, tôi cho rằng chẳng có chút giá trị nào. Tất
cả chỉ vì tính cách và trình độ của anh cùng với tính cách và trình độ của
quốc dân trong nước tương ứng nhau nên họ lạc vào bến mê mà không biết,
vui theo mà quên chết. Nói thiệt, lịch sử hàng ngàn năm của dân tộc, nào
ưu điểm, nhược điểm đã hun đúc thành anh…
Phan Bội Châu nhìn ông hồi lâu như muốn khóc, rồi nói:
- Đúng, anh là người hiểu tôi. Nhưng anh phải nghĩ, người Pháp chuyên
chế, nhục tệ dân ta quá đỗi, lợi dụng cái ngu muội của dân ta mà sai khiến.
Tôi nay chỉ có cái chết để chống đối người Pháp mà làm cách mạng. Người
Pháp không dung một khi sức mình không địch nổi, tất là phải chết. Tôi
xướng thuyết "dựa người Pháp để tự lập" thì chắc người Pháp cũng chẳng
vui vẻ mà nghe và họ cũng cố yểm bức, tôi không thể khuất phục mà phải
chết. Hai cái đều chết cả. Thà tôi bạo động để làm theo chí mình cho hả cơn
giận. Nếu thành công thì tốt, còn nếu không thành công thì chết cũng chưa
muộn !
Phan Châu Trinh thở dài, lắc đầu.
Những ngày còn ở nước Nhật, hai người vẫn tiếp tục trao đổi chuyện quốc
sự. Phan Bội Châu thật lòng cho rằng thuyết "tự trị" của Phan Châu Trinh
là đúng, song ông ta không thể thực hành được. Phan Châu Trinh rất thất
vọng. Theo Phan Châu Trinh lúc này, Phan Bội Châu là người quá thủ cựu,
sách vở mới không thèm xem đến, nên khó mà lay chuyển.