thành hình một ý thức hệ mác xít: lý luận về xã hội, chương trình hành
động mà những tác phẩm nghiên cứu kinh tế chính trị về sau không thay
đổi những nét lớn mà chỉ minh họa bằng những phân tích đặc thù, kết tập
thành một cấu trúc lý luận đại thể của chủ nghĩa Mác.Khi những phong trào
xã hội và lý luận xã hội tiến triển, những quan điểm của Marx về chủ nghĩa
duy vật lịch sử, lý luận về giai cấp, về cách mạng cũng được giải thích khác
nhau - đó là định lệ chung đối với mọi hệ tư tưởng, không riêng nơi chủ
nghĩa Mác.
Ý thức hệ mác xít vượt hẳn những lý luận xã hội khác ở chỗ nó đã kết
thành một lực lượng thực trong chính trị và phát triển xã hội, nhất là khi
những đảng cộng sản nắm chính quyền.Tuy nhiên, trong quá trình hình
thành và phát triển hệ tư tưởng mác xít, vấn đề đặt ra là: liệu có một ý thức
hệ duy nhất? Hay có nhiều ý thức hệ nẩy nở trong những điều kiện xã hội
khác nhau?
Ở đây vấn đề không phải là đi tìm những giải đáp mà là nhận định cơ sở
của hệ tư tưởng mác xít:
a.Trước hết về đối lập cơ bản giữa cơ sở và kiến trúc thượng tầng.Phê
phán sự đối lập này có nghĩa là phê phán quan điểm duy vật lịch sử của chủ
nghĩa Mác.(Ở chương 4 nhận định lý luận về tư bản của Marx, tôi đã chỉ ra
những mâu thuẫn giữa tính cách tất định và lịch sử khiến những dự kiến
trong bộ Tư bản của Marx không còn giá trị về mặt khoa học).Xét về mặt ý
thức hệ, những nguyên lý của Marx đã chỉ ra:
- Cấu trúc kinh tế của xã hội là nền tảng thực sự cho sự nẩy nở kiến trúc
thượng tầng pháp lý và chính trị cũng như những hình thái xã hội nhất định
của tư duy tương ứng.Như vậy toàn bộ kiến trúc thượng tầng biến đổi khi
có sự biến đổi cơ sở kinh tế.
Trong Phê phán kinh tế chính trị (1859), Marx còn chỉ rõ:
- Một hệ thống xã hội không thể mất đi trước khi những lực lượng xã hội
phát triển đúng mức và những quan hệ sản xuất mới và cao hơn chỉ nảy
sinh khi những điều kiện vật chất tạo ra chúng chín muồi trong lòng xã hội
cũ.
