khác đang gặp rắc rối, đặc biệt là ít có khả năng giúp một “người lạ” (một
người thực nghiệm cải trang) “vô tình” làm đổ hộp bút chì.
Nói chung, những người thuộc nhóm bài tập “lương” cho thấy nhiều
đặc điểm thị trường : ích kỷ và tự lực hơn; họ muốn dành thời gian một
mình nhiều hơn; họ có xu hướng chọn các bài tập đòi hỏi nguồn lực cá
nhân hơn là đồng đội; và khi đang phải quyết định chọn chỗ ngồi, họ sẽ
chọn chỗ ngồi cách xa khỏi người được yêu cầu phải làm việc cùng.
Điều này dẫn tôi tới ý nghĩ : khi bạn đang ở trong một nhà hàng để
hẹn hò, đừng đề cập tới giá của các món ăn. Đối với bạn, đây là một cơ hội
để tạo ấn tượng cho buổi hẹn hò bằng thứ hạng của nhà hàng. Nhưng nhắc
lại điều đó nhiều lần, rất có thể bạn sẽ chuyển mối quan hệ của mình từ
chuẩn xã hội sang chuẩn thị trường. Đúng, có thể người bạn hẹn hò không
nhận ra bữa ăn đó tốn của bạn bao nhiêu tiền. Mẹ vợ của bạn có thể cho
rằng chai rượu bạn vừa biếu chỉ là loại 10$, trong khi thực tế có giá 60$.
Đó là cái giá bạn phải trả để giữ cho mối quan hệ của mình trong phạm vi
xã hội và tránh xa khỏi các quy chuẩn thị trường.
Vì thế chúng ta sống trong hai thế giới : một, được đặc trưng bởi các
trao đổi xã hội và một, được đặc trưng bởi các trao đổi thị trường. Chúng ta
áp dụng các quy chuẩn khác nhau cho hai kiểu quan hệ này. Nếu chúng ta
đưa các quy chuẩn thị trường vào các trao đổi xã hội, thì chúng sẽ phá vỡ
các chuẩn xã hội và làm tổn thương các mối quan hệ. Khi đã mắc lỗi, thì
việc hồi phục mối quan hệ xã hội là rất khó. Một khi bạn đã đề nghị trả tiền
cho bữa tối vui vẻ trong buổi Lễ Tạ Ơn thì mẹ vợ của bạn sẽ ghi nhớ việc
đó trong rất nhiều năm tiếp theo.
Bạn thân của tôi, Giáo sư Uri Greenzy (Đại học California tại San
Diego) và Giáo sư Aldo Rustichini (Đại học Minnesota) cung cấp một bài
kiểm tra rất thông minh về các tác động lâu dài của một trường hợp chuyển
từ chuẩn xã hội sang chuẩn thị trường.
Vài năm trước, họ tiến hành nghiên cứu một nhà trẻ tại Israel để xác
định xem việc áp dụng một mức phạt đối với các bậc cha mẹ đến đón con
muộn có phải là một biện pháp phòng ngừa hiệu quả không. Uri và Aldo
kết luận rằng khoản tiền phạt đó không phát huy tác dụng tốt, mà còn có tác
