Đã cam sỉ nhục muôn phần thế thôi !
Lại chẳng khác chi đời lính lệ,
Đằng bôn xu như thể tôi đòi,
Than ôi ! cũng một giống người,
Ruột gan máu mủ cũng người giống ta !
Nghĩ trời đất sanh ra còn tủi,
Chớ một mình thẹn với non sông,
Tôi nay thề quyết một lòng
Thề rằng việc ấy cho xong mới rồi.
Việc nhơn thế thử coi mà gẫm
Vận tang thương một bóng xanh xanh
Trời Nam bể Sở mông mênh
Cái thân chích địa nghĩ mình xót xa.
Nhìn thu lạnh sương sa lác đác,
Cửa thần môn lén bước, bước ra
Ngắt trời một dải xa xa,
Thuyền tiên trông đã vượt ra non thần.
Bến Dịch thủy chần ngần đứng nghỉ
Tiễn đưa người giọt lụy chứa chan.
Một lời như khóc, như than,
Thôi còn Lương Ngọc, Danh Sơn làm gì ?
Cả hai bài thi và phú đều ký bằng một tên giả : Đào mộng Giác. Vì số
học sinh thi có đến năm bảy trăm theo lệ khảo mỗi tháng mà viên đốc học
người Quảng Nam nhà có tang xin nghỉ, quan tỉnh chủ trương ngày khảo
phúc nên sự hiện diện của các thí sinh mới không ai chú ý. Thế là những anh
chàng Đào mộng Giác sau vụ ấy lẹ lẹ rút lui.
Chúng ta có thể đoán sự sửng sốt, hãi hùng của bọn quan lại chuyên cúi
đầu, khom lưng khi đọc những bản văn trầm hung ấy đã có phản ứng ra sao
? Thật khó mà tưởng tượng ra cho hết. Họ chỉ còn biết « một mặt đệ quyển
ấy ra triều đình Huế, một mặt cho nã tên Đào mộng Giác và bắt một số học
trò trong tộc Đào thuộc tỉnh Bình Định là tộc của cụ Đào phan Duân và
