Đào Tấn để tra hỏi (…). Ban quan lại tỉnh ấy lấy làm hổ thẹn nên không tư
sứ và bỏ qua việc ấy ». (Tiểu sử T.Q.C trang 11)
Đó là các quan, còn phản ứng của giới nho sĩ ra sao ? Tuy không có
bản văn nào ghi lại cho rõ, nhưng ta có thể đoán ra dễ dàng. Lẽ tất nhiên là
khi bản nháp do bọn các ông Nguyễn quý Anh lúc ấy còn học tại Trường
Bình Định lộ ra là các thí sinh chỉ còn há mồm, há miệng, ghi ghi, chép
chép, một truyền mười, mười truyền trăm… Không kể những bài chữ Hán
mà sau những bài này dịch văn nôm nhất là bản dịch Danh Sơn Lương Ngọc
Phú sức truyền bá trong dân chúng rất mạnh. Bảo làm sao người ưu thời
mẫn thế có thể đọc tới những câu :
Một lời như khóc như than,
Thôi còn Như Ngọc, Danh San làm gì !
mà có thể cầm được sự cảm động bồi hồi. Thật đúng như Huỳnh thúc Kháng
nhận xét, đó là « một tiếng sét vang lừng cả nước » vậy.
Lúc các quan lại Bình Định xôn xao bắt bớ thì các ông đã vào tới Phú
Yên. Bộ ba kiếm hiệp tân thời ấy cùng các đệ tử lại hăng hái tiến trên con
đường khai triển Duy Tân với lòng nồng nhiệt. Lúc đi ngang Nha Trang,
được tin chiến hạm Nga đậu tại Cam Ranh, bộ ba kiếm khách liền nổi tò mò,
muốn xem cho thỏa. Họ liền mua trứng gà cùng các thứ trái cây rồi giả làm
khách buôn, thuê một chiếc thuyền đánh cá để leo lên coi cho khoái mắt.
Huỳnh thúc Kháng nhận xét : « Đấy chẳng qua vì tính thiếu niên háo kỳ chớ
không có gì » (tự truyện 27-28). Nhưng chắc chắn chữ háo kỳ ấy còn có
nghĩa so sánh, nhận định. Thời bấy giờ, hạm đội Nga lừng lẫy trong Thế
giới. Nước Nhật Bản mới nở mũi kia đánh cho nó những vố kinh thiên động
địa thì chắc chắn nó phải gây rất nhiều cảm tưởng sâu xa trong tâm hồn
những chàng thanh niên đang tôn thờ tôn giáo Duy Tân kia đến đâu ! Chỉ
mới ba mươi năm, chưa tới nửa đời người, Nhật đã bước một bước vĩ đại
như thế, nếu chúng ta cũng dám Duy Tân, chả lẽ ba mươi năm sau, không
làm nên nổi một tiếng vang khiêm nhượng nào hay sao ? Cuộc xem tàu
ngoại quốc « rất khoái » (theo H.T.K) ấy đã gây cho họ những nhận định
chắc chắn là rất thực tế cũng như với óc thực tế, Phan châu Trinh đã lên tàu
