Nga đang đánh với Nhật rồi qua luôn tận xứ sở nước đã chiến thắng (Nhật
Bản) kia để quan sát, để nhận định nữa. Và hình như ông không bị lóa mắt
trước sự Duy Tân nặng về hình thức… Với ông, Duy Tân trước hết là nội
dung, là Dân quyền. Không có dân quyền làm căn bản, không thể tự cường,
không thể có Duy Tân đúng, hợp lòng người, đạo trời được. Và nay, ông
đang đi, như một nhà truyền giáo, truyền bá cái chủ nghĩa Dân Quyền…
Rời Cam Ranh, họ vào Bình Thuận giữa tháng năm. Ba kiếm khách
vừa vào tới nơi thì Phan châu Trinh thọ bệnh
Huỳnh thúc Kháng và Trần
quí Cáp đi tìm người thanh khí, những cái tên được nhắc lại cũng không
khác những cái tên mà xưa kia Nguyễn lộ Trạch đã từng gặp : Trương gia
Mô, Nguyễn trọng Lợi (Huỳnh thúc Kháng gọi Nguyễn trọng Lôi, anh ruột
của Quý Anh sau sáng lập hội Liên Thành) và thêm Hồ tá Bang. Huỳnh thúc
Kháng có bài làm thơ để mô tả tỉnh Bình Thuận lúc mới đặt chân tới.
Bình Thuận xứ này mới trải qua,
Nửa thời Hời mọi, nửa dân ta.
Gái lo trang điểm màu son phấn,
Trai lại trau tria cuộc ngựa gà.
Thanh khí rán bòn năm bảy kẻ.
Văn chương cằn sảy một đôi nhà.
Ai về đất Quảng ta xin nhắn,
Bình Thuận xứ này mới trải qua.
Chắc công cuộc kiếm bạn đồng hành không được dễ dàng và nhiều qua
câu : « Thanh khí rán bòn năm bảy kẻ », còn văn học thì chưa lấy gì làm mở
mang qua câu : « cằn sảy một đôi nhà ». Trong khi ấy thì gái điểm tô son
phấn, trai lo đánh ngựa, đá gà. Thật đáng thất vọng ! Nhưng từ mảnh đất thất
vọng đó, một nguồn sinh lực mới, dồi dào bắt đầu nẩy nở cùng với bước
chân của ba hiệp sĩ. Sau đó hơn một tháng (theo Huỳnh thúc Kháng trong tự
truyện, chứ không phải đôi ba hôm như Châu hải Kỳ) hai ông Huỳnh thúc
Kháng và Trần quí Cáp về Quảng Nam. Còn Phan châu Trinh ở lại.
Phan châu Trinh bị bệnh, không hiểu vì phải phấn đấu quá nhiều, nói
không hở miệng, đi không hở chân hay vì những năm ở núi non lao lực, lại
