KHI PHAN CHÂU TRINH XUẤT NGOẠI TRỞ
VỀ
PHAN châu Trinh từ sau Nam du, liên tiếp đó đọc những sách của
Phan sào Nam ở Nhật gửi về, có nhiều chỗ đồng ý mà cũng có nhiều chỗ
phản đối. Ông thấy cần phải gặp lại Sào Nam để thương xác cho rõ. Chúng
ta cũng có thể đoán là ông có thể tán thành việc đưa học sinh ra ngoài để
khai hóa nhưng không tán thành việc bạo động mà ông cho là chưa đến lúc.
Nhất là ông có nhiều mối nghi ngờ đối với một nước Nhật hùng cường,
nhưng cũng đi vào đúng con đường của đế quốc Tư Bản Tây Phương như
Nguyễn lộ Trạch tiên liệu mà còn tệ hại hơn là thiếu một chủ nghĩa Dân
Quyền. Vậy chuyến đi Nhật là cốt để khảo sát và xác nhận tận nơi, tận chỗ
cái văn mình, cái hùng cường của Nhật và cả cái lý tưởng thực sự của họ là
có mộng đế quốc tư bản hay muốn tìm ra một lối thoái nào khác cho những
trang sử mới của nhân loại trong đó có các nước thuộc địa của tư bản Âu
Mỹ.
Cùng với ông Ích Đường, hai thày trò đi ra Hà Nội gặp sĩ phu ngoài ấy
: Lương văn Can, Đào nguyên Phổ, Võ Hoành để bàn kế Duy Tân
rồi vào
trong Nghệ Tĩnh. Lần này hiển nhiên ông lại hội kiến với Ngô đức Kế
cùng các sĩ phu Duy Tân (nghĩa là chủ trương khác với phe thiết huyết của
Phan bội Châu) để bàn một chương trình hành động. Người ta thường nhắc
tới tổ chức Minh xã, theo Hoàng thúc Trâm, một người am hiểu tình hình
thời ấy, có ghi trong Hán Việt Tân từ điển (Vĩnh Bảo Sàigòn năm 1951) thì
Minh xã : « Khoảng đầu thế kỷ 20, một nhóm chí sĩ Việt Nam, như Phan
châu Trinh, Ngô đức Kế, Huỳnh thúc Kháng có liên lạc nhau làm như một
đoàn thể, mục đích cốt lay tỉnh đồng bào, cổ động Duy Tân, bài trừ những
cái không thích hợp với hoàn cảnh và thời đại. Đoàn thể ấy được mệnh danh
không chính thức, không công khai là Minh Xã ». Đã có Minh Xã, tất có Ám
xã. Hoàng thúc Trâm định nghĩa : « Một xã hội bí mật ở hồi Pháp thuộc do
