một số chí sĩ Việt Nam tổ chức, chủ trương dùng vũ lực để dành độc lập, đối
với Minh xã. Phan bội Châu là người Ám xã ».
Thời đó, phong trào Duy Tân của Nghệ Tĩnh đã có lãnh tụ mặc nhiên là
Ngô đức Kế, có tổ chức mệnh danh (chứ không có danh xưng) là Minh xã và
dự bị
lập các cơ sở thiết yếu của Phong trào mà hợp thương Triều dương là
một. Như thế, ta sẽ không ngạc nhiên khi ngọn trào cúp tóc xin xâu phát ra ở
Quảng Nam, Nghệ Tĩnh đáp ứng rất mạnh mẽ vì đã đi sâu vào quần chúng.
Sau khi rời Nghệ Tĩnh, Phan châu Trinh đi thẳng ra tỉnh Lạng vào đồn
Hoàng hoa Thám, vị anh hùng lừng lẫy cuối cùng của lực lượng Văn Thân
Cần Vương cổ (để phân biệt với tân Văn Thân Cần Vương của Phan bội
Châu). Huỳnh thúc Kháng ghi : « Ông Đề Thám cứ đất Phồn Xương, hơn
hai mươi năm tiếng lừng cả nước, những người tới đó, ai cũng khiếp oai ông
ta, chỉ tán dương nhảm mà không dám khả phủ gì, và có kẻ dua hót nữa.
Tiên sinh (Phan châu Trinh) tới ngồi ngay nói chuyện, biện chiết rành rẽ,
nói ngay rằng : phải mở mang cơ cuộc ra thế nào, chớ cái thế thì không tồn
tại được. Môn hạ Đề Thám nhiều người không bằng lòng, mà ông ta thì kính
trọng tiên sinh lắm, muốn cầm ở lại giúp việc, tiên sinh từ đi. Sau ông ta
nghe tiên sinh bị bắt ở Hà Nội, bảo bọn môn hạ rằng : nếu ông ấy nghe lời
ta ở đây, đã khỏi bị nạn. Không dè tiên sinh đi được vài năm mà đồn Phồn
Xương cũng tan, hẳn như lời tiên sinh đã liệu trước ». (GNKN LXX)
Tôi chép lại đoạn cuối, việc xảy ra về sau, cốt ý để bạn đọc thấy rằng
điều tiên kiến của một nhà cách mạng mới về lối khởi nghĩa cũ là đúng. Lẽ
tất nhiên Phan châu Trinh cũng đã bị bắt, tổ chức bị diệt, nhưng chủ nghĩa
dân quyền vẫn sống mà Hoàng hoa Thám bị diệt là chủ trương Văn Thân
Cần Vương lối cổ thực sự bị diệt hẳn. Phan bội Châu sau này nếu không kịp
thời theo dân chủ thì lý tưởng Văn Thân Cần Vương đổi mới ấy cũng chấm
dứt cùng với cuộc khởi nghĩa cuối cùng trong nội địa của Thái Phiên và
Trần cao Vân năm 1916.
Sau khi từ giã Hoàng hoa Thám, ông xuống Hải Phòng, sang Tàu, đến
Hồng Kông gặp Cường Để rồi dẫn nhau sang Quảng Châu thăm Tán Thuật
tức Nguyễn thiện Thuật, vị tướng oai danh của « giặc Bãi Sậy chống Pháp ».
