Pháp, chờ lúc nước nhà độc lập rồi mới bàn đến việc khác. Đương lúc đánh
với Pháp phải lợi dụng quân chủ.
Chính kiến của hai người rất phản đối nhau, Cụ với tôi đồng một mục
đích, mà thủ đoạn thì khác nhau. Cụ thì muốn dựa Pháp đánh đổ quân
quyền mà tôi thì bài Pháp phục Việt, mâu thuẫn là thế. Tuy chính kiến vẫn
trái nhau, mà ý kiến rất ưa nhau ». (T.P. 71)
Ở trong Ngục Trung Thư, Phan bội Châu cho biết có lần Phan châu
Trinh nói với ông : « Xem dân trí Nhật Bản rồi đem dân trí ta ra so sánh,
thật không khác gì muốn đem con gà con đọ với con chim cắt già. Giờ Bác ở
đây, nên chuyên tâm ra sức vào việc văn, thức tỉnh đồng bào cho khỏi tai
điếc, mắt đui, còn việc mở mang dìu dắt ở trong nước nhà thì tôi xin lãnh.
Lưỡi tôi đang còn, người Pháp chẳng làm gì tôi được mà lo ». (N.T.T trang
51)
Vin vào lời này của Phan châu Trinh, nhiều người vẫn yên trí là hai ông
đã phân công cho nhau một cách sòng phẳng và như thế thì họ vẫn là đồng
chí của nhau, chỉ khác vài ý kiến tuy vẫn chung mục đích.
Sự thật nói thế là mơ hồ. Ở trên có nói rõ là Phan châu Trinh, chỉ đồng
ý việc đưa du học sinh xuất ngoại mà thôi. Còn cái chương trình của hội
Duy Tân (tức Quang Phục Hội trá hình) ông lặng thinh, không nói gì rồi sau
này bảo riêng với Phan bội Châu « bất tất bài Pháp làm gì » khi ta còn đang
ở tình trạng gần như tê liệt. Cần tuyên bố dân quyền, dân đã có quyền thật sự
thì việc gì mà họ chả làm được (kể cả việc đánh Pháp). Vậy cái quan hệ là
tạm thời dựa Pháp để diệt quân chủ, chặt tay bọn quan lại để trao quyền cho
dân. Lúc bấy giờ Dân đứng lên duy tân mọi phương diện rồi thì lẽ tất nhiên
họ sẽ phải sống chết bảo vệ các quyền lợi của họ mà chiến đấu chống thực
dân là mục tiêu thiết yếu. Cũng qua cuộc trao đổi này, ta thấy rõ ràng là
Phan châu Trinh, Huỳnh thúc Kháng, Trần quí Cáp (?) chỉ chơi với Sào Nam
và Nguyễn Thành ở bề ngoài, chứ chưa bao giờ là đồng chí của nhau
,
chưa bao giờ ! Thậm chí cái chương trình của hội Duy Tân, đến bây giờ, ra
nước ngoài Phan châu Trinh mới thấy.
