nạn, cái óc khốn nạn ! Chỉ vì mi mà dân tộc mấy phen điêu linh và hết đi từ
sỉ nhục này lại tới sỉ nhục và thất bại khác !
Cũng vì không tin ở phương pháp của Ám Xã, của tổ chức chuẩn bị lực
lượng võ trang đánh Tây vội vàng trong khi chưa kịp sửa soạn đó nên Phan
châu Trinh khi về nước, ngay năm 1906, đã cực lực bài xích vọng Nhật, cực
lực thúc đẩy những tổ chức đoàn thể, học hội dân đoàn để gây một quốc dân
nội lực. Ông đã khôn khéo, uyển chuyển công khai hóa cái tổ chức của phe
mình (thật ra chỉ là tự giác chứ không có cương lĩnh, nội qui gì) để tự phân
biệt với tổ chức bí mật của Phan bội Châu. Điều này, chúng ta có thể hiểu
ngầm chứ chả có văn kiện nào lưu lại chính thức, vì ông không muốn dẫn
phong trào Duy Tân đến chỗ chết chùm với ám xã. Ở đây nẩy ra một dấu hỏi
: phải chăng Phan châu Trinh còn có dụng ý tránh tiếng phản bạn một cách
khôn khéo ? Vì ngay từ đầu, ông đã chia sẻ (tuy vẫn luôn bất đồng ý) với
Phan bội Châu và Nguyễn Thành ở điểm cứu nước mà sau này cả điểm đưa
học sinh du học (Đông Du) nghĩa là đi khai hóa. Nhưng khi sang Nhật biết
rõ sự nóng nảy đánh Pháp, ông tiên liệu việc sẽ thất bại, có hại lớn cho mục
đích ông đang theo đuổi mà ông biết có nhiều hứa hẹn tồn tại và phát triển,
thích hợp với nội tình, ngoại thế nên ông quả quyết cắt đứt các liên hệ tình
cảm, lãnh đạo các đồng nhân dấn bước vào lý tưởng của mình. Kể từ đó, tự
nhiên phát xuất lồ lộ hai luồng tư tưởng, hai tổ chức đối lập hẳn nhau trên ý
thức hệ, trên chủ nghĩa, trên hoạt động, trên đối tượng. Sở dĩ họ không dùng
lời búa bổ chống đối nhau kịch liệt là vì còn phải dữ thế liên lập mặc nhiên
trên mục đích cứu quốc chứ hai lãnh tụ ấy đã thành đối lập. Ở đây, nẩy ra lần
đầu tại Việt Nam sự đối lập không phải vì con người, vì chân nhân như kẻ
theo phò Lưu Bị, kẻ phò Tào Tháo theo truyền thống tàu hoặc kẻ theo
Nguyễn Nhạc theo truyền thống ta. Mà chính là đối lập chủ nghĩa : Quân
chủ với con đường cứu nước theo phương thức cũ vẫn đặt nặng vai trò cá
nhân, sĩ phu, một nhóm người rời rạc, vẫn tin ở lực lượng ngoại viên là
chính yếu, vẫn thích làm việc bằng cảm tình hơn lý trí, nặng chính trị quân
sự hơn giáo dục, kinh tế – Dân chủ với con đường cứu nước theo phương
thức mới đặt nặng vai trò quần chúng, đoàn kết quốc dân, tổ chức đoàn thể,
