Rồi ông trình bày các nguyên nhân sinh ra những tệ hại ấy :
1) Một là tại Chánh phủ bảo hộ dung túng quan lại Việt Nam thành ta
cái tệ « cô tức »
. Ông nói những tình trạng xấu xa, bỉ tiện của quan lại mà
Pháp chỉ dùng để đàn áp, moi móc tiền bạc sưu thuế, chỉ chuộng những kẻ
hèn kém, tham nhũng để tiện sai khiến, nghĩa là lật tẩy mưu mô sâu độc của
Pháp trong chính sách dùng người Việt trị người Việt với thâm ý là tiêu diệt
ý chí dân tộc Việt.
2) Hai là Chính phủ khinh rẻ dân Việt Nam : Hễ miễn là người Pháp thì
ai cũng có quyền khinh rẻ người Việt Nam. « Những người nghèo đi làm
thuê, những dân phu đi làm việc quan, bị người Tây đánh đau hay là đạp
chết cũng thường thấy luôn (…). Hiện bây giờ quan lại nước Nam, không cứ
quan lớn quan nhỏ, khi tiếp kiến quan Tây, đều run sợ, rụt rè, chỉ sợ thưa
thốt sai lầm làm cho quan Tây nổi giận. Ở các chốn hương thôn, những kẻ
thân sĩ khi đi ở ngoài đường ngẫu nhiên gặp người Tây không cứ là quan
Tây, Tây lính hay là Tây buôn, thì phải cúi đầu, cụp tai rảo bước mà đi cho
mau, chỉ sợ tránh không xa mà bị nhục. »
Ông cũng cho biết sở dĩ nay có những sĩ phu bỏ qua Nhật (lẽ tất nhiên
họ chuẩn bị đánh Tây) là vì uất hận không giải tỏ cùng ai được. Họ không
còn con đường khác để chọn.
3) Ba là quan lại Việt Nam nhân cái sự xa cách ấy mà thành ra cái lệ
hà hiếp dân. Điểm này mới nhìn qua, tưởng giống điểm một. Thật ra, điểm
một là phơi trần dã tâm của Pháp khi dùng quan lại để trị dân, còn điểm này
là hậu quả của cả hai điểm trên và thực dân tham nhũng, đê tiện, tàn ác của
quan lại. Phan châu Trinh viết nhiều điều tỏ ra thông hiểu rất sâu sắc cái tệ
hại ấy. « Cái điều Chính phủ (Pháp) thích thì họ hết lòng, hết sức làm cho
được việc. Tuy lột da dân, hút máu dân, chẻ xương dân cũng không cần. Các
quan tỉnh, quan phủ, quan huyện, ỷ quyền thế để dọa nạt dân ngu và đè nén
sĩ phu, lại sợ dân hoặc có tức giận mà chống cự lại chăng, họ lại nhân điều
chính phủ ghét mà vu oan, hoặc nói rằng cậy giàu có làm ngăn trở việc
quan, hoặc là nói rằng họp tập thân sĩ sợ có ý gì khác chăng. Một câu mơ
