khủng nhất là bệnh sốt rét. Ai có ở những vùng này cũng đều phải biết qua
những cơn run rẫy, vật vã hãi hùng đến đâu, mới hiểu tại sao cuối cùng họ
phải bị đánh bật ra khỏi khu vực thí nghiệm đầu tiên khắc nghiệt ấy, nhường
đất đai lại cho sơn lam, chướng khí, hùm beo…
Xem qua đó, cái công của những nhà Duy Tân lúc đầu thật lớn lao, sự
quả cảm thật đáng kính phục trong cái buổi chưa ai dám nghĩ tới chứ đừng
nói dám làm, ở vào một vùng mà đến dân quê cũng chê, chứ đừng nói tới kẻ
khá giả. Vậy mà sĩ phu dám lăn vào thí nghiệm…
Thất bại rồi, họ rút về Cẩm Nê (Yến Nê). Khu vực này ở giáp giới
huyện Hòa Vang, và Phủ Điện Bàn, ở giữa các vùng Hà Thanh, Quang
Châu, Dương Sơn, cách đập An Trạch hiện nay 3 cây số. Lúc ấy, đập còn
gọi là Cầu sắt có thể quay được như kiểu cầu quay dùng để cho ghe thuyền
lên xuống. Nông hội Yến Nê chừng 20 mẫu ta. Đất này do lý hương tự ý cắt
cho một phần ; phần khác do những người có tâm huyết « cúng » vào.
Người có công nhiều ban đầu là ông Học Băng ở Quang Châu (ông gia liệt
sĩ Thái Phiên), ông có chân học sanh, giỏi, giàu có lớn, nhưng hơi nhát gan.
Tuy nhiên, ông luôn luôn xung phong bỏ những món tiền rất lớn để giúp cho
bất kỳ công tác nào của Phong Trào Duy Tân. Công cuộc quản trị nhàn điền
này ngoài Học Băng còn Tú Diêu. Nhưng Tú Diêu thật thà, dễ bị lợi dụng
nên phải nhờ ông Hương Bung, anh ruột, thực sự quản trị. Ông này có khả
năng nên công việc chạy đều. Ở nông hội này trồng sắn, khoai, bắp dọc theo
bờ sông và khuếch trương một loại cây mới về sau rất phổ biến khắp miền
Trung, được mệnh danh miền thùy dương. Loại cây dương liễu ấy thật ra chỉ
dùng để chụm bếp. Nhưng miền Trung sở dĩ hay trồng vì có nhiều bờ biển,
bờ sông không biết làm gì, vì làm gì cũng không được, không cung cấp
được đủ phân bón, nên đành phải trồng thứ cây nên thơ nhưng chả mấy lợi
lộc đó. Chính Phong Trào Duy Tân, về phương diện tiền phong này, đáng
được khuyên một điểm son. Nói tóm lại, Yến Nê tuy nước hiền nhưng chẳng
phải là một vú sữa tốt.
Thời kỳ ở Yến Nê, Trần quí Cáp có làm một bài ca trù để cho những
người làm ruộng ngâm nga những khi nhàn rỗi.
