trị sinh tức là mở mang trí não và đời sống vật chất của dân làm mục đích.
Giáo dục vừa có lý thuyết vừa có thực hành, quan trọng hơn nữa là biết gắn
liền, gắn chặt vào đời sống nông nghiệp của quảng đại quần chúng nên nền
giáo dục ấy vừa thực tiễn vừa muốn gây sự đồng tiến. Gọi là toàn diện vì
không chỉ lo đào tạo trí thức, nhà trường còn đạo tạo tính khí, nhân cách, lý
tưởng còn chú trọng việc luyện tập sức khỏe. Vượt lên trên một bậc, Trần
quí Cáp còn dám gây dựng một tinh thần đoàn kết chặt chẽ giữa học viên ở
các trường mới lạ mà đến nay, chúng ta chưa nghe thấy ở đâu có tổ chức.
Mỗi lần khảo hạch, ngày rằm, mồng một thì học trò tụ họp lại, trường này
dẫn sang trường kia theo một thời khóa biểu luân chuyển để học sinh làm
bài thi chung với nhau. Do đó, họ dễ quen biết nhau, thi đua, trao đổi kinh
nghiệm và cũng là cách du ngoạn, học địa lý, hiểu biết dân tình thực tế nhất.
Nhờ những cuộc tập hợp tứ phương về một trường học mà khu vực có
trường học bỗng thành ra ngày hội hè, gây thông cảm giữa học trò và nhân
dân do sự tiếp xúc thân mật. Có thể nói đó là những cuộc tuyên truyền rộng
lớn cho Phong Trào Duy Tân và cũng là một cải cách lớn trong giáo dục của
ta.
Nhờ sự hăng say của sĩ phu nên sáng kiến đẻ ra mãi. Sáng kiến gần như
vô tận. Chúng ta thử nghĩ, từ năm 1905 đến 1906, từ con số không mà bây
giờ đã có bao nhiêu nông hội, thương hội, trường học với bấy nhiêu điều
phải tự đặt ra, bày ra, mô phỏng, cóp nhặt vì trước đó chưa hề có hoặc có
một cách cổ lỗ thì đủ thấy tinh thần sĩ phu ta phong phú và quả quyết tới đâu
!
Sau trường Diên Phong và trường Phú Lâm của Lê Cơ, một trường ở
vùng đồng bằng gần Hội An, Đà Nẵng, một trường ở vùng Cận Sơn (gần
làng Phan châu Trinh), có một số trường nhỏ khác xuất hiện. Sở dĩ tôi không
nói nhiều về Trường Phú Lâm là vì tôi muốn dành các công trình của ông Lê
Cơ để trình bày chung dưới sắc thái của một thảo dã anh hùng, không giống
với công trình các ông Phan thành Tài, Mai Dị. Số trường nhỏ lớn đến năm
1908, theo Phan châu Trinh đã lên đến 40 cái. Tôi không đi xa vào những
