thiết ấy nên chưa tận dụng như thể lục bát. Nhưng đến thời Duy Tân với
Trần quí Cáp, khi dịch phú Danh Sơn lương Ngọc ra song thất lục bát thì thể
này tìm thấy khả năng hào hùng, nối tiếp nhiều đoạn trong Chinh phụ Ngâm
của Thế kỷ XVIII ở Bắc để gây những rung cảm mới mẻ, tráng khái. Không
rõ bản dịch tiếng tăm này có ảnh hưởng gì tới nhiều bản song thất lục bát
khác cũng bỏ hẳn cái giọng bi lụy để đổi ra giọng hùng biện khi Đông kinh
nghĩa Thục thành lập ? Và ta không quên từ năm 1905, Trần quí Cáp đã gởi
các bài thơ phú cho Hồ thanh Vân đem ra Bắc để Nguyễn hải Thần dùng
làm tài liệu tuyên truyền cho tư tưởng mới. Nhưng loại song thất lục bát còn
có thể nói người Phương Nam có làm ít nhiều, chứ như thể hát nói thì hoàn
toàn không. Tại sao ? Một điều quá dễ hiểu là hát nói dành cho cô đầu hát ;
không có cô đầu thì hát thì nói với ai ? Bởi thế nên sĩ phu từ Quảng Trị trở
vào không thấy có ai làm thể này, trừ phi họ được ra ở miền Bắc. Thế mà
Huỳnh thúc Kháng, Trần quí Cáp làm ! Có lạ lùng không ! Nhưng các ông
làm không để cô đầu hát mà để nông dân ngâm nga trong những lúc nhàn
rỗi…
Sở dĩ dùng cho người Đàng Trong ngâm nga được vì căn bản hát nói
là nói lối, cước vận, một thể thức rất quen thuộc với Đàng Trong. Nhiều
người lầm tưởng thơ văn Việt chỉ có yêu vận. Sự thật thì sai : thơ văn ta
dùng để trình diễn thì cước vận giữ vai trò quan trọng, có khi gần như vai trò
độc nhất. Trong các vở tuồng, chèo, điều này rất dễ kiểm soát. Và vì Hát nói
chỉ dùng có cước vận nên có thể ngâm nga như các loại văn nói lối khác
được. Cùng phong trào Duy Tân, thể hát nói tiến vào miền Nam như một lối
thơ mới (mà thơ mới loại 8 chữ, cước vận, sau này cũng là một biến đổi nhỏ
của chính thể nói lối đó, thể hát nói đó). Vượt lên trên một bực, các sĩ phu
còn chăm chú tìm kiếm những thể thơ nào có thể diễn tả được cái nội dung
và những cảm nghĩ mới. Một hình thức hợp thể ra đời. Sau đây, tôi giới
thiệu một bài ca của Huỳnh thúc Kháng để bạn đọc dễ nhận thấy :
CÁI NGÀY ẤY
Cái ngày ấy ai cầm lại đặng ?
Chẳng khác gì sóng lặn ngàn dâu
Trải qua ngày tháng bao lâu
