Hai mắt đã trông rành cuộc thế,
Một kim cần phải tỉnh lòng người…
Huỳnh thúc Kháng cũng có họa lại. Tôi chép luôn ra đây để cho bạn
đọc thấy rõ tư tưởng Dân quyền của ông Huỳnh thật là sắt thép, như một
chân lý không cần bàn cãi :
Ngàn năm học cũ nước trôi mòn,
Sóng mới năm châu khéo cuốn tròn.
Đều nói không ngôi vua mới quí,
Chả nghe thủ cựu nước nào còn.
Lư Xoa luận nọ, xoay trời đổ,
Thịnh Đốn thành kia khắp đất tôn.
Kìa sử đông tây tranh cạnh đấy,
Vì ai giọt máu cứ trôi dồn.
(T.T.T.T. 150)
Công nghiệp của các nhân vật này, Phan châu Trinh đã nhắc là lập phố
buôn, lập trường học, lập thờ xã, nghĩa là cũng đủ những cơ sở cần thiết của
Phong Trào Duy Tân. Tôi chưa có những tài liệu thật tỉ mỉ để cho biết kỹ
hơn. Chỉ có nghe nhắc đến Hợp Thương Triều Dương, Huỳnh thúc Kháng
có nhắc tới mà trong tự phán của Phan bội Châu cũng có nói qua : « Nhưng
ông Ngư (Ngư Hải Đặng thái Thân hay Hải Côn, một đồng chí quan trọng
bậc nhất của Phan sào Nam sau Tiểu La Nguyễn Thành) không muốn tôi
vào Kinh, cố ngăn tôi lại, nên tôi lại quay ra Nghệ, ước với cụ Thái Sơn (tức
Đặng nguyên Cẩn, thày dạy Ngư Hải), mật hội với nhau trong một chiếc
thuyền (…) cụ nhân nói với tôi rằng : « chúng ta nên ở trong nước nhân
phong triều này, tổ chức ra các hội nông, thương, học, khiến cho người ta
biết có đoàn thể, đặng sau dễ cổ động tấn hành. Việc này để tôi với anh em
Tập Xuyên mấy ông xem tính với nhau ». Tôi cực lực tán thành. Đến ngày
sau Triều dương thương quán và nông hội, học hội ở mọi nơi lần lượt sáng
lập, thảy là noi tôn chỉ đó ». (Tự Phán 58, 59)
Theo Phan bội Châu, việc bàn luận này đã có từ năm 1905, sau tháng
bảy. Như thế thì ta có thể đoán công cuộc liên kết của Minh xã Phan châu
