ấy. Ông Nguyễn hiến Lê, trong Đông Kinh Nghĩa Thục, đã cố ý mấy lần
chứng tỏ là Duy Tân không phải chỉ thuần túy văn hóa hoặc hai phái Bạo
động và Duy Tân chỉ là phân công với nhau, sau cũng đã dẫn tới xác nhận :
« Khi cụ Lương văn Can đứng ra hòa giải hai cụ Sào Nam và Nguyễn
Quyền mà nói : « Theo ý tôi, ngoại viện và tự cường phải đồng thời tiến
hành với nhau mới được » cụ đã có ý cùng với cụ Tây Hồ và một số đồng
chí trong nước chuyên lo việc Duy Tân, tự cường, còn việc cầu ngoại viện và
bạo động để Kỳ Ngoại Hầu với cụ Sào Nam đảm nhận.
Cụ Sào Nam hiểu như vậy nên từ đó về sau ít liên lạc trực tiếp với cụ
Lương và cụ Tây Hồ, sợ trở ngại cho công việc hai cụ này. Tự nhiên, hai
phái ôn hòa và bạo động vẫn ngầm giúp nhau. Hồi đó, tinh thần đảng phái
ít hơn ngày nay có thể nói là gần như hoàn toàn không có ». (ĐKNT trang
109)
Nhận xét như trên, nhà văn họ Nguyễn đã trình bày trung thực về thực
trạng hoạt động riêng rẽ của hai phái. Đó chính là thực chất của vấn đề. Đó
cũng là một tiến bộ rất lớn, rất đáng kể của các nhà cách mạng đã biết đặt
học thuyết, lý tưởng, lý trí lên trên tình cảm, đã có đường lối, chủ trương, kế
hoạch cụ thể, chứ không phất phơ trong mớ tư tưởng mơ hồ. Họ đã không
ngờ tự đẩy lịch sử chính trị và kỹ thuật chính trị đi lên một bước lớn. Còn
bảo họ ngấm ngầm giúp nhau thì cũng dễ hiểu, họ phải ở cái thế liên lập để
cùng đi tới mục đích chung và vì chưa ý thức chính trị theo Tây Phương nên
các nhà nho hiếu hòa ít – chứ không phải không – lộ óc đảng phái. Tôi nói
ít, vì tôi vẫn thấy có và có khá rõ rệt : Sào Nam không liên lạc với Duy Tân
và Phan châu Trinh công khai đề cao Dân Quyền, bài bác óc tôn quân và sự
trông cậy vào Nhật Bản, tức là bày tỏ chánh kiến rõ ràng mà đồng thời còn
muốn tự phân biệt minh bạch chủ trương của hai phái, gây biết bao nhiêu
sóng gió cho phe Nguyễn Thành, Phan bội Châu, Cường Để như đã nói trên
kia (Cường Để than là mất luôn 72 hội buôn trá hình để ủng hộ Quang phục
Hội).
Từ khi có sự phân biệt rõ ràng sâu xa và quyết liệt trên chủ trương và
chỉ đạo thì vấn đề Giáo dục được Hà Nội đặc biệt chú trọng. Điều này có hơi
