chú ý của mọi người vào đó, để tuyên bố rõ ràng cái ý chí Duy Tân của tân
phái mà thâm ý còn là giải tỏa áp lực đối với phong trào ở miền Trung, mở
Đông Kinh Nghĩa Thục chính là mở mặt trận thứ hai để vừa cứu chiến
trường miền Trung vừa gây cơ sở và thanh thế lớn ở miền Bắc, tạo uy thế
lớn cho lãnh tụ để ăn nói, hoạt động sau này.
Theo nhà văn Nguyễn hiến Lê thì Đông Kinh Nghĩa Thục mô phỏng
Khánh
Ứng Nghĩa Thục bên Nhật : « Kế đó, cụ Tây Hồ kể rõ phương
pháp của Khánh Ứng Nghĩa Thục và đề nghị lập tại Hà Thành một nghĩa
thục tương tự. Đề nghị được chấp thuận và sau một hồi bàn xét, tên Đông
Kinh Nghĩa Thục
được lựa chọn, mục đích của nghĩa thục được vạch rõ :
khai trí cho dân ; phương tiện được hoạch định : Mở những lớp dạy học
không lấy tiền (để đúng với cái tên nghĩa thục) và tổ chức những cuộc diễn
thuyết để trao đổi tư tưởng cùng cổ động trong dân chúng. Trường sẽ dạy cả
Việt văn, Hán văn, Pháp Văn. Ban Tiểu học chuyên dạy Việt văn, lên Trung
Học và Đại học mới dạy Hán Văn và Pháp Văn. Chương trình thì bỏ lối học
từ chương khoa cử mà chú trọng vào thường thức và thực nghiệp. »
Vì Đông Kinh Nghĩa Thục đã được hai nhà biên khảo Đào trinh Nhất
và Nguyễn hiến Lê nói cặn kẽ, ở đây, tôi chỉ nhắc lại các điểm chính và nhận
xét, so sánh các điểm khác với Phong Trào Duy Tân toàn quốc nói chung.
Và mặc dầu hai Ông Đào trinh Nhất và Nguyễn hiến Lê gọi là Đông Kinh
Nghĩa Thục, tôi cũng xin bạn đọc hiểu đó là một trường của Phong trào Duy
Tân, trong đó gồm các cơ sở, các hoạt động y hệt ở các tỉnh Trung, chỉ khác
– như đã nói trên – trường học lớn quá so với thương hội cũng như các hoạt
động khác ở địa phương. Nhận xét chung về sáng kiến thì Phong Trào Duy
Tân Hà nội không có sáng kiến so với phong trào ở Trung và có thể nói là tất
cả cơ sở, hoạt động ở Trung đã thí nghiệm thành công ra sao thì Hà nội sẽ
rút kinh nghiệm đó cho mình. Kể cả Đông Kinh Nghĩa Thục mà ông Nguyễn
hiến Lê bảo là bắt chước Khánh Ứng Nghĩa Thục ở Nhật thì xét ra, so với
các Trường ở Trung như Diên Phong, Phước Bình, Phú Lâm cũng không
thấy có nét đặc thù nào. Nó đâu có khác lắm với thời kỳ mà Dương bá Trạc
dẫn một phái đoàn vào thăm các cơ sở và các hoạt động Duy Tân năm 1906
