ở Quảng Nam. Có lẽ chỉ khác mỗi một điểm là nó nêu cao hai chữ « Nghĩa
thục » trong khi các Trường ở Trung chỉ gọi cái tên trơn. Thực tế, các
Trường ở Trung cũng có trông cậy học điền (ruộng cấp cho việc học) ở xã,
nhưng các Trường lớn thì hoàn toàn cậy dựa vào Hợp thương. Nếu Hợp
thương chết, vị tất nó đã sống nổi.
Thế nhưng tại sao Diên Phong, Phước Bình, Phú Lâm không nổi tiếng
mà người ta chỉ biết có Đông Kinh Nghĩa Thục ? Sở dĩ như vậy là vì các lẽ :
a) Hà nội là Trung tâm văn hóa cũ, vốn là một cựu đô lừng lẫy, việc
giao thông trong xứ và cả ba kỳ còn thuận lợi hơn Huế nhiều. Nó lại đang
được người Pháp nâng cao, đặt phủ toàn quyền, các cơ sở chính trị, văn hóa,
kinh tế tại đó, xem như kinh đô chính thức, tân tiến để làm nổi bật cái thế
đìu hiu, quạnh quẽ của Huế mà nó đang muốn tiêu diệt. Do lẽ đó, chỉ cần
một thời gian ngắn, tiếng tăm Đông Kinh Nghĩa Thục vang lừng khắp nước.
Chính Phan châu Trinh, lãnh tụ của Phong Trào Duy Tân cũng « đóng đô »
luôn ở đó sau 1907 thì nó nghiễm nhiên trở thành Trung Tâm Văn Hóa của
Phong Trào.
b) Đông Kinh Nghĩa Thục chỉ có một trường, tập trung được học sinh
đông đảo, có đến năm bảy trăm người, tự nhiên thanh thế phải rất mạnh.
Trong khi đó, ở Quảng Nam phân tán thành nhiều trường nhỏ, số lượng mỗi
trường nhiều lắm cũng chỉ trên vài trăm, tuy tổng số vượt xa Đông Kinh
Nghĩa Thục, nhưng không đủ để gây một sự ngạc nhiên cho người ngoại
cuộc.
Đông Kinh Nghĩa Thục còn có một lợi điểm đáng kể : nhờ sĩ phu Hà
nội vốn rất thông minh, tháo vát, có óc tìm tòi, học hỏi nên họ tạo cho
trường một bộ mặt sáng sủa, hấp dẫn rất thích hợp cho dân đô thị, do đó dễ
làm lóa mắt dân ở thôn quê.
Trên ban điều khiển, Lương văn Can là một vị cử nhân không chịu
nhận chức vị gì của triều đình, nên được kính trọng, ở cương vị thục trưởng
thật xứng đáng. Học giám do Nguyễn Quyền
một nhân sĩ có danh vọng
đảm đương. Ban giáo huấn gồm nhiều tay lỗi lạc.
