khác với Phong Trào Duy Tân ở Trung. Vì ở Trung, khẩu hiệu nêu ra là Dĩ
thương hợp quần
nghĩa là lấy chỗ buôn để hội họp, nhờ đó mà bàn việc
này việc nọ, rồi cũng nhờ buôn mới có tiền giúp cho các cơ sở hoạt động mà
nhà trường là cơ sở được bảo trợ nhiều. Còn ở Hà Nội, tôi không rõ sản xuất
thương mại, tâm lý quần chúng sĩ phu, yêu cầu Duy Tân có từ bản chất,
khẩn thiết đến mức nào nên không dám có một nhận định nguyên nhân mà
chỉ nhận định trên hiện tượng. Do vì không có cơ sở thương mãi tương đối
lớn, có khi lớn hơn cơ sở giáo dục nhiều như Công Ty Liên Thành (thành
lập do yêu cầu có từ bản chất, vì ngành đánh cá, nước mắm phát triển rất
mạnh), ngược lại, cơ sở giáo dục quá lớn, quá mạnh so với các cơ sở khác
nên những nhà văn miền Bắc thường tách rời Đông Kinh Nghĩa Thục với
Phong Trào Duy Tân, hoặc đặt Đông Kinh Nghĩa Thục ở một cương vị khá
cao và ghép Phong Trào Duy Tân bên cạnh như cây tầm gởi. Thật ra Phong
Trào Duy Tân bao quát tất cả giáo dục, nông, công, thương, hớt tóc, âu
trang… Sở dĩ ở Hà nội Đông Kinh Nghĩa Thục nổi bật là vì nó được tạo lập
trong một thành phố lớn, các lãnh tụ của nó muốn dồn hết khả năng vào đó
để tuyên truyền, cổ động. Mở Đông Kinh Nghĩa Thục, thâm ý Phan châu
Trinh và các đồng chí còn muốn giải tỏa áp lực của chính quyền đối với các
tỉnh miền Trung nơi đã có vài thân sĩ bị bắt, phong trào bị đe dọa, đàn áp.
Nhiều người ngày nay hay nhắc câu sau đây của Phan châu Trinh kết thúc
một bài thời sự đăng trong báo Đại Việt cùng báo Đăng Cổ, bài hiện trạng
vấn đề : « Không nên trông người ngoài, trông người ngoài thì chắc ngu,
không nên bạo động, bạo động thì chắc chết ; ai là kẻ đồng nhân, đồng bào
ta, ai là kẻ thật yêu tự do, ta chỉ có một vật rất quí để tặng : chi bằng học ».
Câu ấy là cốt để hô hào công cuộc lớn lao mà Đông Kinh Nghĩa Thục thực
hiện đã đành, nhưng thật sự còn có mục đích chính trị. Theo Huỳnh thúc
Kháng thì vì « khoảng đó, trong Nghệ Tĩnh có thân sĩ bị tình nghi mà phải
bắt giam, nên trong bài ấy tiên sinh biện hộ ».
*
Nhiệt liệt, quyết tâm đẩy tới việc thành lập Đông Kinh Nghĩa Thục như
thế là tạo một cơ sở danh tiếng về giáo dục ở thành phố lớn để thu hút sự
