khác ! Như thế, bề ngoài, người ta thấy Pháp đã nhượng phần nào ba trong
bốn điểm. Nhưng khốn nỗi, dân chúng đâu có biết những mưu toan ghê gớm
của họ ! Trong khi họ để cho dân nào kiện quan, nào Duy Tân lung tung thì
họ ngấm ngầm tìm cách chận đứng phong trào bằng cách tách rời bộ phận
lãnh đạo. Thực tế lãnh đạo của Quảng Nam là Phan châu Trinh, Huỳnh thúc
Kháng, Trần quí Cáp. Phan châu Trinh đã ra Hà Nội, Huỳnh thúc Kháng
thường có bề ngoài xuề xòa, không đáng lo ngại. Chỉ còn Trần quí Cáp là
lãnh tụ đắc lực của một vùng Phong Trào lên rất mạnh, có lẽ mạnh nhất toàn
quốc. Cần phải bứng đi, Quan lại vốn căm thù ông đã lâu nên vẫn ngấm
ngầm phản đối. Ngay các tầng lớp không thích phong trào cũng phê bình,
chỉ trích không tiếc lời các công cuộc cải cách của ông… Nhất là sau khi
ông làm bài sĩ phu tự trị thì thực dân cảm thấy sự có mặt của ông ở Quảng
Nam rất bất tiện. Chúng cần đề phòng nên đồng ý với Nam triều đổi ông vào
Khánh Hòa (Nha Trang). Chính chỗ đó là chỗ thâm hiểm nhất của nhà cầm
quyền, khi họ muốn biến phong trào và quần chúng thành loại rắn không
đầu.
Nhưng thực sự, phong trào Quảng Nam còn vững mạnh quá. Trần quí
Cáp ra đi không gây những thay đổi đáng kể vì các lãnh tụ khác đã có đủ uy
tín và kinh nghiệm để mặc nhiên thay ông.
Vậy, đối với dân chúng, sự thay đổi ấy không làm họ nhụt chí, trong
khi đó, những cuộc kiện tụng quan lại, mở mang phong trào, nhất là sự
thành công của Đông Kinh Nghĩa Thục vẫn gây cho họ cái cảm tưởng họ
đang thắng cuộc : ba trong bốn điểm trọng yếu, mấu chốt của phong trào họ
đã thực hiện phần nào. Chỉ còn một điểm nữa. Vậy thì việc gì không dấn tới
để đạt cho kỳ được ? Vả chăng, ba điều kia, chứ dù là ba chục điều kia có
đạt được thì vẫn không thiết thực. Mà dân chúng không cần lý thuyết cao xa.
Dân quyền và Duy Tân đối với họ chỉ sẽ là những lời rỗng tuếch khi họ cứ
bị è cổ ra để nạp xâu cao, thuế nặng.
*
Nhưng trước khi đi theo đoàn biểu tình vĩ đại, ta hãy biết sưu thuế thuở
ấy ra sao ? Theo Phan châu Trinh thì : « Từ ngày thuộc quyền bảo hộ của
