Sau đó là cái chết vô cùng hãi hùng mà cũng hào hùng của Trần quí
Cáp.
Trần quí Cáp bị đổi vào Khánh Hòa đầu tháng giêng 1908 đến cuối
tháng hai ở Quảng Nam mới nổ ra vụ kháng thuế. Ông không can dự vào
việc xin xâu. Hiện tôi có một số tài liệu của nhiều tác giả khác nhau nói về
cái án đó. Riêng ông Phan châu Trinh trong Trung Kỳ Dân Biến thỉ mạt ký
đưa cho Toàn quyền Đông dương lúc ấy (1911) đang ở Pháp và thượng thơ
thuộc địa Pháp để kêu oan (tên chữ Pháp : Manifestations de 1908 en
Annam) có trình bày một cách thống thiết, sắc bén, đanh thép, hùng hồn
những sai lầm, tàn bạo, vô loại của cái án ấy gồm có :
a) Cái án ấy có tám điều oan
b) Cái án ấy là gian dối và vì sao mà gian dối
Trong bản án, có rất nhiều điều uẩn khúc mà Phan châu Trinh đã phanh
phui để vạch mặt chỉ tên cả bè lũ quan lại tham nhũng, tàn bạo Nam triều và
thực dân Pháp kết cấu với nhau giống như loài lang bối, con thì chân trước
ngắn, sau dài, con thì trước dài, sau ngắn phải nương nhau mà đi để tàn hại
dân nước Việt Nam. Tôi rất ngạc nhiên là một bản án như thế, một bài văn
biện hộ danh tiếng như thế mà không được ai ở Việt Nam chú ý. Tôi mong
sẽ có dịp công bố để bạn đọc biết thêm một khía cạnh thiên tài của Phan
châu Trinh : biện hộ, dù ông không hề là luật sư
. Tóm lại, người ta thường
cho cái án của Trần quí Cáp là rất oan. Và để trưng bằng cớ giết ông, Bố
Chánh Nguyễn văn Mại, Án sát Phạm ngọc Quát đã vin vào một lá thư của
ông mà kết án. Nguyên lúc bấy giờ Trần văn Thống làm tri phủ Điện Bàn
vốn có tư thù với Trần quí Cáp về bài thơ cái trống nên đã xui sử việc đổi
ông vào Khánh Hòa. Sau đó Thống bị dân Phủ Điện làm nhục quá thể trong
việc xin xâu nên khi dẫn lính đến lục soát nhà Cử nhân Phan thúc Duyên,
làng Phong Thử, bắt được lá thư của ông Trần quí Cáp mới gởi về, liền gởi
ngay vào cho quan tỉnh Khánh Hòa kết tội. Thư ấy chỉ có câu : « Cận văn
ngô Châu thử cử, khoái thậm ! khoái thậm !
Dịch : « Gần đây được nghe tỉnh ta cử hành việc ấy sướng lắm, sướng
lắm ! Các quan tỉnh gạn mãi, ông khảng khái nói : « Tôi chỉ đem sở học nhi
