Dân quyền kết án đày Côn Lôn (Bản án này có ghi trên nhiều sách, do
Huỳnh thúc Kháng thuê người chép lại khi còn bị giam ở ngục Quảng Nam)
». Về chủ thuyết Dân quyền, bản án này có nêu ra mấy điểm, thực sự phải
nhìn nhận là rất đúng với trào lưu thời ấy : « Nay xét làm thì có câu « xóa
mạ lao lung » gởi thơ có câu « cường quyền duyên tự » mà các bài diễn
thuyết đều nêu câu : « lấy yêu đồng bào làm tôn chỉ »
. Tuy trong cuộc diễn
thuyết vẫn nói các chi tiết : « khai trí, trị sanh, tỉnh xa, sàng kiệm », song
đại khái lấy đề xướng « dân quyền » làm mục đích, khêu mối bội loạn cho
phần đông. Dò xét đến nguồn gốc là do Phan châu Trinh, Huỳnh thúc
Kháng đề xướng mà các người kia phụ họa theo. Hiện hạ hạt dân nào đông,
hẳn do thuyết dân quyền làm bước đầu mà kích thành cuộc biến này ». (Vụ
kháng thuế (Sđd) trang 378)
Đứng về phương diện nhà luật pháp, kết án mà không cần chứng cớ,
không có tang vật, không có lời cung được ký nhận… là lối kết án hồ đồ của
chính thể chuyên chế, đã vậy mà kết án xong, không tuyên án là lối làm ám
muội. Nhưng cái điểm Dân quyền được xem là chủ thuyết khởi phát cuộc
dân biến thì phải nhìn nhận không sai. Nhưng như thế thì phải bắt tội những
người Pháp từ dưới lên cho đến Lư Thoa. Nói cách khác, bản án này đánh
dấu lần đầu trên lịch sử Việt Nam một bước rẽ cực kỳ quan trọng của triết
học, của ý thức hệ và chính trị, và đây còn hiểu không phải chỉ có tư thù của
cá nhân với cá nhân mà là tập đoàn mãi quốc kết án những nhà ái quốc vì sợ
bị tiêu diệt, tập đoàn bảo vệ ý thức hệ cũ, chống ý thức hệ mới, học thuyết
mới sợ tràn ngập sẽ làm cho họ mất chân đứng trên mọi địa hạt.
*
Nhưng chắc chắn không có gì cản nổi bánh xe tiến hóa của lịch sử.
Đám sĩ phu bị bắt, ngoài các lãnh tụ nói trên còn có : Nguyễn Thành
(Tiểu La) Lê bá Trinh, Trương bá Huy bị án đánh trăm roi, đày ba ngàn dặm
khổ sai chín năm (sau đổi bảy năm). Chín năm giam lại ở tỉnh như Châu Chế
(có tội vì đi đồng thuyền với Trần quí Cáp) Tư Cán (vì tội dạy thể thao).
Trần cao Vân bị giải vào Bình Định sau mới kết án chung thân đày Côn Lôn,
Tú Dương, Hương Cảnh, Hương Quản cũng đày ra Côn Lôn. Còn hạng
