Thân sá kiêng dầu vạc,
Lòng thề giết loài kình
Muốn học Cao luôn khóc,
Nào hay Cát chả nên
Ta hồ ! trôi máu đỏ,
Đồng loại hưởng văn minh
Phong Trào Duy Tân không phải Duy Tân hóa mà là một ý thức, một ý
chí, một ý khí để đẩy quốc gia dân tộc đi tới để « Đồng loại hưởng văn
minh », Bởi thế, kể gì « trôi máu đỏ ». Chính ở chỗ lời thơ khẳng khái đó,
người ta mới có thể nhận rõ, phân biệt rõ Phong Trào Duy Tân với mọi hình
thức hóa Duy Tân của những lớp người chỉ muốn chạy theo trào lưu hưởng
lợi, không băn khoăn, không lý tưởng :
Túng nhiên lưu nhiệt huyết,
Đồng loại hấp văn minh.
Sau Bố Khiết, Ấm Loan bị tử hình, dân bị bắn chết thì các ông Cử Sụy,
Cử Quản, Tú Chẩm, Tú Tuyên, huyện Mai bị đày ra Côn Lôn. Cử Quản chết
ngoài đảo. Còn Cử Sụy, Tú Chẩm thả về, lại tham gia vụ vua Duy Tân khởi
nghĩa do Thái Phiên, Trần cao Vân lãnh đạo. Cử Sụy bị tử hình, Tú Chẩm lại
đày ra Côn Lôn. Nhưng anh hùng không tranh đấu ngoài đời được thì lại vào
lao ngục tranh đấu : cùng Nguyễn trọng Thưởng, ông vùng lên trong cuộc
« tù chung thân khởi nghĩa » năm 1918 và bị bắn chết.
*
Công cuộc chống thuế ở Nam Nghĩa hùng dũng tràn vào Bình Định và
được hưởng ứng bồng bột lạ thường. Những lớp sóng cúp tóc xin xâu từng
đợt tung trào, không gì ngăn cản nổi. Lúc bấy giờ vì tình hình Nam Ngãi quá
găng nên các quan phủ huyện đều phải về trú tại tỉnh cho quân lính bảo vệ.
Thế là dân hoàn toàn chủ động, dân tới các phủ huyện, gặp thầy thông lính
lệ nào họ đều bắt cúp tóc, còn toàn dân thì nêu hai chữ « Đồng bào » có
khắc cả con dấu « Đồng bào ký » phát cho mỗi người một thẻ truyền khắp
dân gian, có lẽ không khác gì ngày xưa Nguyễn Huệ đã từng phát thẻ Tín
