bài cho dân chúng toàn quốc. Họ không tự nhận chức Anh Cả, nhường hẳn
chức ấy cho ngoài Nam Nghĩa, còn các cấp lãnh đạo thì tùy theo đó mà gọi
« anh hai, anh ba, anh tư ». Ta cũng nên nhớ là dân Bình Định chuộng võ
nghệ, những tay giỏi võ trong dân chúng không thiếu gì nên lối hành động
của họ cũng có vẻ bạo động hơn hết. Họ cho những đoàn dân đi bắt bọn
người nguy hiểm, độc ác và hạng thâu thuế chợ rồi đem về tự trừng trị, tự xử
phạt. Những kẻ có nợ máu với dân đều bị giải ra cho anh cả (Nam Ngãi) xử
án và rồi không thấy trở về nữa ! Đồng thời việc vây tỉnh cũng hết sức hùng
dũng, trật tự. Các tay lãnh tụ làm thẻ cắm cho các từng lớp chiến đấu theo đó
mà sắp xếp. Lớp vây hãm là dân cảm tử, dành cho những người dám hy
sinh. Có lẽ họ phải kêu gọi cảm tử là vì rút được những kinh nghiệm ở
Quảng Ngãi, lính bắn vào những người yếu đuối khiến gây náo loạn nên
phải có cảm tử để dám chết một cách kiêu hùng thay cho dân tay yếu, chân
mềm ; sau đó là thẻ dành cho dân tự cường điều này cho thấy bài học tự
cường của Phong Trào Duy Tân đã vang đi sâu rộng… Ta cũng đừng quên
khi đoàn phát động Phong Trào Duy Tân của Phan châu Trinh vào Bình
Định, đã ghé lại đây để tuyên truyền và nhất là sau vụ làm bài thi của các chí
sĩ thì tư tưởng mới rất được hâm mộ. Lúc ở Nam về, Phan châu Trinh vẫn
còn ghé lại Bình Định cũng như Quảng Ngãi để cổ xúy học mới nên tân
triều không chỉ phổ cập trong hàng sĩ phu mà cả quan lại nữa. Thành ra
chính ở Bình Định quan lại cũng có cảm tình với dân biến động… dù họ đã
biến thành giặc Đồng bào, chứ không chỉ mang tên « đảng cúp tóc » và về
sau này, chữ đồng bào ấy gần như chữ Cấm kỵ, ít ai dám nói tới. Cuộc vây
hãm kéo dài gần cả tháng, lớp người nọ mệt mỏi thì lớp khác vào thay,
người ở nhà sắp đặt mang cơm nước cho người ngoài mặt trận. Tôi nói quan
lại có cảm tình, như Tri huyện Hồ sĩ Tạo một thân sĩ đạo đức rất được biết
tiếng cũng chịu ký tên vào đơn xin xâu. Sau này, khi bị kết án, Công sứ tỉnh
ấy xử chém nhiều người, nhưng tổng đốc tỉnh nói : « Dân nghèo không hiểu
làm bậy, phạm pháp, nhưng xét ra cũng không hại gì lắm, nên lựa vài ba
người đầu nậu xử quyết, thừa ra thì phân biệt định tội ».
Công sứ không nghe, đánh điện triệt chức tổng đốc ; viên quan kế
nhiệm chỉ đành cúi đầu vâng theo các ác ý của công sứ nên xử chém rất
