hành động như thế thì không ai không công nhận căn bản của họ là « bất bạo
động » cả. Vậy thì nó chính là bộ phận bột phát của Phong Trào Duy Tân mà
cái đầu hớt tóc tiêu biểu cho Tân văn hóa và việc đưa yêu sách chống thuế
tiêu biểu cho Dân quyền : tổng chi, đó là những hành động Duy Tân của
những đứa con ưu tú của Phong Trào thực hiện. Có gì mà phải cãi.
- Tuy nhiên ta cũng hiểu thêm là lối nghiên cứu phê phán, nhận định
xưa vốn thiếu phương pháp, hệ thống. Nói như Huỳnh thúc Kháng : thấy
đầu nói đầu, thấy chân nói chân… Nhà chính trị cũng như nhà biên khảo
chưa chịu nắm toàn bộ vấn đề và chưa nhận chân nguyên nhân, diễn tiến,
bột phát v.v… để theo dõi, sắp xếp… Do lẽ đó mà có hai sự ghi nhận lệch
lạc như tôi nhắc lại nhiều lần. Phong Trào Duy Tân gồm đủ mặt : Thương,
nông, học, tân văn hóa (cúp tóc, âu trang…) cơ sở trên học thuyết Dân
quyền dù lúc ấy học thuyết này chỉ được hiểu một cách lù mù. Nhưng vì ở
Phan Thiết, sản xuất và thương mãi lên cao, hóa ra người ta chỉ biết có Công
Ty Liên Thành ; ở Hà nội công cuộc giáo dục lên quá cao so với các ngành
khác nên người ta gọi gọn lỏn nó là Đông Kinh Nghĩa Thục. Thật sự, ai
cũng thấy ngay nó, Đông Kinh Nghĩa Thục chỉ là một bộ phận của Phong
Trào, nhưng tầm vóc quá lớn hoặc nhà biên khảo thiếu phương pháp hệ
thống, khiến người ta có cảm tưởng nó biệt lập đối với Phong Trào.
- Lại cũng do nhiều nhà biên khảo không thu thập được tài liệu (in, viết
hoặc sống) đủ khắp nơi nên không liên hệ Đông Kinh Nghĩa Thục với các
trường học khác ở miền Trung cũng như Phong Trào miền Bắc với Phong
Trào Miền Trung. Hóa cho nên, nơi phát xuất, hình thành và khai triển «
xuất cảng » Phong Trào hoặc ít ai biết tới hoặc bị hiểu lầm là nơi « nhập
cảng » Phong Trào từ miền Bắc vào ! Sự lầm lẫn đó dẫn tới bao nhiêu lầm
lẫn lớn lao khác do đó đã không tìm thấy đúng diễn tiến và tiến trình lịch sử.
Cũng như chính tác giả quyển sách này vì không tìm được tài liệu đầy đủ ở
các tỉnh, ở các miền cho nên vẫn chưa phản ảnh trung thực sự hình thành và
tiến triển Phong Trào ở khắp nơi. Phong Trào Duy Tân rút lại, phần lớn chỉ
được đề cập ở nơi xuất phát, ở các lãnh tụ lớn tại Quảng Nam. Đó không
phải vì tinh thần cục bộ mà tại không có tài liệu, những tài liệu quí báo đã
