Quảng Nam (Trần quí Cáp) hay ở Bắc Kỳ (Nguyễn Quyền…). Mãi tới năm
1908 vì ở Bắc có những rục rịch chính biến (lực lượng Phan bội Châu lập
đồn Tú Nghệ, Hoàng hoa Thám cựa mình) họ mới đóng cửa Đông Kinh
Nghĩa Thục. Nhưng chưa bắt người nào. Mà các cơ sở Phong Trào Nam
Nghĩa, Nghệ Tĩnh vẫn chưa hoạt động thường xuyên. Nhưng khi dân chúng
mới đứng lên, đội ngũ còn sơ sài, họ đã biết ngay Duy Tân không còn là
trừu tượng, sĩ phu không phải là hạng trí thức suông và dân chúng không
phải hành động thiếu mục đích gần cũng như xa ! Họ đã đứng lên có tổ
chức, có lãnh đạo, có yêu sách tối thiểu, có sách lược tranh đấu, có lực
lượng tiền phong, lực lượng trừ bị, hậu phương tiếp ứng. Các lãnh tụ đại trí
thức bị vượt qua dành cho lãnh tụ trẻ, học thức ít nhưng quả cảm và thực tế
lãnh đạo. Điều đáng ghê sợ đối với bọn chính trị gia thực dân lọc lõi kia là
tinh thần bất bạo động và tinh thần ấy chỉ thoát ra từ một ý thức chính trị
không non nớt nữa, chưa kể sức tranh đấu dằng dai, kiên nhẫn kéo dài đến
những tháng khác… trời. Rồi hết lớp dân tỉnh này nổi lên lại đến lớp dân
tỉnh khác nghĩa là tinh thần đoàn thể địa phương đã biến thành đoàn thể dân
tộc.
Thực dân không phải là bọn ngu si về chính trị. Cho nên nếu trước kia
dung dưỡng trí thức để tô son, điểm phấn lên bộ mặt chúng thì bây giờ
chúng hiện nguyên hình kinh tởm. Chính Khâm sứ Lê Viết (?) ở Huế bình
nhật khá dễ dãi, thế mà được tin dân biến là « đánh điện đi các tỉnh bảo
không cần xét hỏi, thẳng tay trọng trừng » (Trung Kỳ Dân biến trang 5).
Khủng bố trắng, bắn dân, chém và giam sĩ phu, dùng mọi phương cách tiêu
diệt hẳn cái lực lượng mới mà chúng thấy trước tối nguy hiểm cho chế độ
thực dân. Mà nếu Lê Viết không làm như thế, Toàn quyền sẽ làm. Mà nếu
Toàn quyền không làm, Chính quyền tại Pháp sẽ làm. Những kẻ, những tổ
chức rành rõi về chính trị không sợ những cá nhân dù cá nhân ấy tài giỏi tới
đâu. Họ không sợ những trí thức dù trí thức ấy ồn ào, la hét om sòm gây xúc
động. Nhưng họ rất sợ quần chúng khi quần chúng đứng lên. Và nhất là
quần chúng có lãnh đạo, có tổ chức, có sách lược tranh đấu, có mục tiêu
hướng tới. Thế nào nó cũng như những đại sinh vật sẽ mỗi ngày một lớn,
một đồ sộ, rồi bất thình lình sẽ nhai ngấu nghiến những ai chống đối.
