Họ Lương còn phẫn khích đau xót hơn nữa trong lời thống thiết sau : «
Nhưng đường lối cứu sự nguy nan nước nhà đẻ đạt đến bước tiến bộ thì phải
thế nào ? Bảo rằng phải trừ khử, nghiền nát cái chánh thể ngang tàng, hung
dữ, ô hợp mấy ngàn năm nay tan ra như bột. Thì gây ra cho ngàn vạn bọn
quan nha như lũ cọp, chồn, sâu bọ… mất đi chỗ dựa đỡ, trông nhờ cố lũy từ
xưa. Nhưng nếu như thế có thể tẩy sạch trong tâm dạ, để đưa đến con đường
tiến bộ ư ? Phế bỏ dần những tín điều học thuyết xấu xa, yếu hèn mấy ngàn
năm nay ? Thì khiến cho bọn đồ đệ các thuyết ấy nhôn nhao lên. Chúng
không còn múa bút, khua môi, uốn lưỡi. Vậy chúng ta phải làm kẻ đứng chịu
mũi dùi của sự chống đối đó để cứu nguy khốn cho dân. Sau rốt, sửa đổi dần
thì mới thật đi đến bước tiến bộ. Vì vậy, muốn đạt cho được phương pháp
của mục đích nêu trên, thì có hai điều :
1) Phải hoạt động không gây cảnh máu rơi.
2) Phá hoại gây lên cảnh máu rơi.
Nước Trung Hoa, nếu như có thể làm công việc cải phá, sửa đổi mới
mà giữ được niềm an vui thì ta đây sung sướng bội phần. Còn như trái lại,
ôi thôi ! Thân này đau xót biết dường nào (Thuyết cải cách dân mới, bàn về
tiến bộ).
Nhóm thanh niên Hồ Thích sau khi đọc xong đoạn này, người hiểu biết
sâu xa đều cảm thấy dâng lên tận làn da, chân tóc một sự đau đớn nghẹn
ngào, không cầm được ngấn lệ tuôn trào ». (Hồ Thích tự thuật. Mai chưởng
Đức dịch, Văn 90)
Hẳn nhiên đó cũng là cảm giác, cảm tưởng của sĩ phu ta, những người
đồng hội, đồng thuyền thuở đó với sĩ phu Trung Hoa.
Từ Nguyễn lộ Trạch với « Thiên Hạ Đại Thế Luận » ý thức hệ phong
kiến vẫn còn, ông còn tin tưởng ở chánh giáo Nho, ở vua tôi trên dưới, đến
Lương khải Siêu đã hé ra một ý thức thế hệ mới : Phan châu Trinh vượt lên
ý thức hệ cũ, đẩy vua quan vào hậu trường, đẩy Nho giáo vào tàng viện, đặt
Dân quyền lên ngai vàng. Tức là ông muốn chấm dứt quan hệ văn hóa với
