nước Tàu cũ để tiếp thu Văn hóa Tây phương qua một dự phóng nước Việt
mới.
Về điểm này, độc giả có học mới chắc phải công nhận nó cực kỳ quan
trọng. Nó là chủ não của một cuộc cách mạng chứ không phải cải lương. Vì
nó đẩy xã hội đi tới trên mọi phương diện trên một cơ sở tư tưởng, học
thuyết hoàn toàn mới, phủ nhận học thuyết cựu truyền nghìn năm. Địa bàn
hoạt động của nó không còn đặt ở Huế nơi tư tưởng phong kiến đã thấm sâu
tủy não vua quan, sĩ phu và cả những tay chân đông đảo của họ. Bởi vì với
Nguyễn lộ Trạch, chỉ là chấp nhận một phương thức đổi mới, cải cách trên
một xã hội cũ. Còn với Phan châu Trinh là phải chấp nhận hoạt động cho
một lý tưởng cách mạng, chính trị, tư tưởng, xã hội, văn hóa để phục vụ cho
Dân, đánh đổ ngai vàng của Vua, đưa dân lên ngai vàng ấy trong xã hội mới.
Làm thế nào để tạo một số đồng chí dám có nhìn đảo lộn ngai vàng, đảo lộn
quý tộc, đảo lộn Khổng Mạnh, đảo lộn học vấn, đảo lộn đặc quyền, đảo lộn
phương thức sinh hoạt, phọng tục, tập quán vào một thời xã hội còn tối
ngòm ngòm. Địa bàn hoạt động phải đặt trên những vùng vốn mang sẵn
mầm mống tranh đấu để tiến bộ không ngừng.
Không nhận thức được điểm này, tất nhiên cũng không nhận thức được
một bước tiến cực kỳ trọng đại của lịch sử, xã hội Việt Nam. Và cũng do đó,
không thể thấu hiểu được những hoạt động, cải cách nhiều khi rất nhỏ nhặt
gần như vô nghĩa của phái Duy Tân, nhưng lại thiết yếu cho một bước rẽ của
lịch sử. Không nhận thức điểm này, nhất định không hệ thống được mọi sự
kiện rời rạc, mọi văn kiện lẻ tẻ, văn chương đôi khi khô khan kém cỏi nhưng
vẫn nhất trí trong toàn bộ lớn lao của Phong Trào. Và sau hết, không làm sao
đánh-giá đúng mức vai trò quần chúng trong việc tự động cải cách các
phương thức sinh hoạt, tự động chủ trương các cuộc tranh đấu bạo động để
thực hiện lý tưởng Dân quyền sau này.
Nhưng do đâu Phan châu Trinh sớm chủ trương Dân quyền ?
Câu trả lời sẽ dễ dàng đến với những người thường chuyên nghiên cứu
tiểu sử cá nhân :
