- Có thể đó là một phản động đối với những hậu quả bi thảm mà cha
ông đã chịu. Cha ông đã chết dưới lưỡi dao của các nhà ái quốc phong kiến
độc đoán và cổ lỗ. Ông căm hờn chế độ ấy trong bản chất, trong ý niệm nên
ông chống nó vô ý thức dù ông vẫn tán thành hành động ái quốc. Chợt tới
khi muốn cứu nước, khám phá ra một học thuyết vừa chống phong kiến, vừa
hợp thời thế, có hệ thống, có tương lai, ông chấp nhận ngay.
- Lý luận ấy không phải không có chỗ đúng. Song nếu chỉ là phản ứng
cá nhân thì chắc ông không đủ sáng suốt để nắm toàn bộ vấn đề lớn lao như
thế. Tuy nhiên, tôi chắc không ai nỡ gạt ý kiến này như một tài liệu để ghi
nhớ khi ta chưa quên bà Trưng, Nguyễn Trãi… Phản ứng muốn trả thù của
cá nhân thường chứa chất trong tiềm thức và biết đâu nó chẳng giúp Phan
châu Trinh những căm hờn đối với quan lại mà ông thường mắng không tiếc
lời. Nhưng nếu có, đó chỉ là phương diện tiêu cực, phương diện tích cực vẫn
phải đặt câu hỏi : tại sao ông say mê thuyết dân quyền đến thế kia ?
Phan Châu Trinh tuy có bề ngoài nghiêm trang nóng nảy, hăng hái,
nhưng bên trong vẫn là người nhiều tình cảm. Độc giả chắc chưa quên câu
chuyện cứu cô em gái. Tập thơ Tây Hồ và Sánte thi tập
của ông cũng tràn
ngập tình yêu thương hạng người bị áp chế, hạng nghèo khổ, hạng ngu ngơ
và cực lực chống lại mọi kẻ quyền thế, giàu có, tàn ác… Nhưng tình cảm và
lý trí của ông không giống hầu hết các nhà Nho khác tí nào. Vì ông vừa có
cốt cách đại nho lại vừa là kẻ bạt mạng, vừa ở trong khuôn khổ, vừa luôn
muốn đạp phá khuôn khổ.
Sở dĩ bản tính như thế có lẽ vì ông là con một võ quan, không quen sự
câu thúc. Đã thế, mới lớn lên là phải chạy giặc ở mật khu, chuyên học võ và
rong chơi với các hạng quân nhân, hạng nghèo khổ, hạng thách đố những
thứ giáo dục chi hồ giả dã. Tâm tính của ông chắc chắn chịu ảnh hưởng sâu
xa của thời kỳ giáo dục ngoài trời này mà các bạn bè thiếu học của ông thuở
ấy hẳn đã nêu cho ông những cái gương vừa bạt mạng, vừa can cường như
ta vẫn thấy trong hàng lính tráng, võ quan… Hơn nữa, ta đừng quên là ông ở
vùng cận sơn. Nơi đó dân chúng sống còn hồn nhiên, chưa có những khuôn
phép quá đáng nào để trói buộc. Chuyện tập họp nhau trên núi săn nai, săn
