Kháng ghi nhân). Chính nhờ mưu trí và hùng biện này mà ta sẽ thấy các
hành động khác của ông về sau cũng đều có xếp đặt một cách khôn khéo,
uyển chuyển cả, dù… bao giờ cũng có cái bề ngoài hăng hái, nhiệt thành, có
khi hùng hổ là khác
nhưng đừng lầm tưởng ông chỉ hăng hái đóng kịch đâu
! Ông hăng từ bản chất ! Ông không sợ trước uy vũ nào, kể cả uy vũ ghê
gớm của Tây gác tù là thứ không còn biết gì đến nhân đạo. Sau này, khi ở
Côn Lôn vì sự lôi thôi giữa ông với lính « Gardien Chef vào hỏi, tiên sinh
biện bạch cứng cỏi. Chef tay cầm roi lăm le, tiên sinh giựt mà bẻ ngay. Anh
Chef giận, xin với tham biện phạt bốn ngày xiềng ». Lại lần khác : « tên Cai
mã tà cầm xâu chìa khóa đá lên muốn đánh, tiên sinh thuận tay bắt lấy,
quăng một cái rủi nhằm trán tên cai ấy đổ máu ». Có người sẽ cho là ông
cậy dựa vào hội Nhân Quyền, vào ông Babut những kẻ ở bên ngoài… Nói
thế thì ông cậy dựa vào cái thế lực nào mà coi thường bệnh dịch là bệnh mà
chính cả Tổng Thống Pháp cũng kinh hồn, nói gì hội Nhân Quyền ? Một lần,
nhân có bệnh dịch, người ta muốn đem ông nhót vào bagne
nơi đang có
dịch để ông chết. Nếu ông chịu nói một tiếng ngọt với lý hương làng An hải
thì chả việc gì, nhưng ông khẳng khái bảo : « Con ma chuyên chế, con sát
cường quyền, cũng kiêng ông thần tự do mình tao, đồ dịch quỷ làm gì ».
Thế rồi ông vào bagne ở.
Vậy, nếu theo thói quen nương cậy, tinh thần quen hưởng viện trợ mãi
để phân tích, phê phán, ta sẽ không bao giờ hiểu được cái hùng khí của vĩ
nhân. Ta phải đi từ bản chất, tính tình, thói quen, nền giáo dục mà họ thu
nhận, sinh hoạt của họ trong một hoàn cảnh xã hội nhất định, ta mới khám
phá được lý tưởng, hành động của họ. Họ không phải không biết nương cậy,
vì trong mưu trí đã có nương cậy, nhưng bao giờ họ cũng tự nương cậy ở
khả năng mình trước hết. Nếu Phan châu Trinh không có bản lĩnh vững
vàng, không coi thường lao tù, không đủ kiến thức, không rành võ nghệ, ông
đâu dám chống bạo lực, cường quyền, uy vũ dù chỉ để thủ thân giữa chỗ
gươm thần, dáo dựng ?
Bản tính chống mọi bất bình cá nhân sẽ là bước căn bản để tiến tới
chống bất bình xã hội. Người hăng hái đối với mình, lại giàu tình cảm
