Thơ của Phan châu Trinh trong tập Tây Hồ Thi Tập về thể thức có một
: là đường thi, nhưng chủ đề và đề tài thì rất nhiều. Tôi không đề cập những
loại ông viết khi bị bắt, bị đày hay khi sống ở Ba Lê. Tôi chỉ ghi lại những
loại chắc ông đã làm khi còn ở trong làng, trong tỉnh, cảm hứng bắt nguồn từ
một thực tại tầm thường, vẫn luôn luôn xảy ra trong xã hội :
a) Loại nói về tình yêu
b) Loại nói về phê phán chế độ đại gia đình
c) Loại nói về cảnh khổ của dân chúng
d) Loại chống cường quyền, phú hào
e) Loại chống những người phản quốc, đề cao những nhà ái quốc
f) Linh tinh : nhân tình thế thái, khôn dại…
Các nhà thơ, phần lớn đều lấy đề tài ở một câu tục ngữ hay ca dao. Nói
cách khác, riêng câu tục ngữ và ca dao làm đầu đề đem chép cả lại, cũng đã
là một cống hiến của tác giả cho nền văn học Bình dân Việt Nam. Nhất là
nhờ đó, ta biết chắc chắn thời tác giả quả đã có những câu ấy ở địa phương
tác giả rồi. Số câu ấy ít ra cũng trên 200 câu
và nhiều câu còn hoàn toàn
mới mẻ đối với chúng ta. Điều này còn cho chúng ta thấy cái học của Phan
châu Trinh gắn liền với nhân dân, quần chúng và sự tranh đấu của ông sau
này sẽ được quần chúng ủng hộ đã phát xuất ngay từ sự thông cảm căn bản
ấy. Thật vậy, cứ xem những chủ đề đã liệt kê ở trên, ta thấy ngay nó là
những yêu cầu mà xã hội, quần chúng thời ấy đòi hỏi được giải quyết từ
nhiều năm trời, chứng minh là đầu đề đều do quần chúng cung cấp sẵn rồi.
Phan châu Trinh sẽ theo quần chúng để diễn tả cho rõ hơn và thêm những lời
bình luận sáng suốt của ông vào. Đây không phải là quyển phê bình văn học
nên tôi chỉ trích lại một số bài, số đoạn nào cần để cho người đọc theo dõi dễ
dàng quá trình phát triển tình cảm và tư tưởng của ông, trước khi ông dấn
bước vào công cuộc Duy Tân. (Mà cho dẫu các bài thơ này có làm vào thời
ở ngục Santé chăng thì nó vẫn chỉ có tính cách hồi ký, nghĩa là ghi lại đúng
những cảm giác, cảm tưởng của tác giả khi đứng trước sự kiện xảy ra ở quê
nhà trước những năm Duy Tân. Nhưng nhất định không thể có như thế, vì
như tôi đã nói trên, nhiều đề tài chỉ có thể diễn tả lập tức đã đành, lại có
